среда, 9 сентября 2015 г.

Картинки по запросу Кудрин А.Г. - Абаҕыыныскай. КүөхСаха сирин суруйааччыларын сүүс бастыҥ уус –уран айымньылара


Сто лучших художественных произведений писателей Якутии


(Список произведений, рекомендуемых для чтения)


1. Алексей Елисеевич Кулаковскай -         
    Өксөкүлээх Өлөксөй. 
    Ойуун түүлэ: поэма.

ХХ үйэ саҕаланыытыгар А.Кулаковскай киһи аймах инники дьылҕатыттан ытырыктата санаабыта, дьиксиммитэ, аан дойдуга ааттаах алдьархайдар суоһуулларын өтө көрбүтэ. Ол туохтарый? 
Экология боппуруоһа сытыырхайыан, техническай прогресс олоххо тугунан дьайыан, демография, империалистическай державалар күүстэрин-кыахтарын, политика бүтүн киһи аймахха тугу соҥнуон, араас сэрии содулларын кэпсиир, анаарар уонна онтон быыһанар суолу көрдүүр, ыйар, сүбэлиир.

2. Анемподист Иванович Софронов -   
    Алампа. 
    Дьадаҥы Дьаакып; драма.

Драма кылаабынай геройа, Дьадаҥы Дьаакып, орто соҕус киһи дьадайбыта. Баай көлдьүнүн, хараҥа, дьиикэй батталын үчүгэйдик билбит буолан, кыра дьон иннигэр турар буол диэн, Мэхээлэ диэн соҕотох биир уоллааҕын үөрэттэрэ ыытар. Дьадаҥы Дьаакып дьиҥнээх драмата, кини эрэммит эрэрлэ тиийбэтэҕэ, төрөппүт оҕото кини санаатын хоту барбатаҕа буолар. Өстөөхтөрүн утары охсуһар киһини көрбөккө, оҕонньор кырдьан, дьүдьэйэн, кыһыы-аба ортотугар өлөр.

3.  Николай Денисович Неустроев. 
      Кукаакы кулуба; комедия.

Николай Неустроев саха литературатыгар комедияны олохтообута. Кини көрдөрөр сүрүн геройдара ааҕааччыны күллэрэллэр. Кини  геройдара  үксүгэр "алҕаһыыллар". Кукаакы кулуба сурук кэлбитин сатаан аахпакка гынан баран, Күн Судаартан уордьан кэлэр буолла диэн кэтэһэр, онтуката баара ыраахтааҕыны бүрүстүөлүттэн уһулан,   революция буолбут буолан хаалар.

4.  Василий Васильевич Никифоров -         
        Күлүмнүүр. 
        Манчаары; драма.

Пьесаҕа суруйааччы саха дьонун дууһата, санаата-өйдөбүлэ сайдыы араас кэрдииһигэр турарын көрдөрөр. Онтулара тулалыыр эйгэ сабыдыалыттан тутулуктаах диир. Сайдыбыт өй сайдыбатах өйү кытта охсуһуута пьеса биир сүрүн мөккүөрэ буолар. 
Пьесаҕа манчаары оҕо сааһыгар амарах сүрэхтээҕэ, көнөтө-көссүөтэ көстөр. Тулаайах хаалан баран Манчаары баай абаҕата Чоочоттон атаҕастанан уонна кыра дьадаҥы, хамначчыт дьон дьиикэй батталтан сору-муҥу көрөллөрүн аһынан, онтон абаккаран иэстэһэр санааҕа турунар.

5. Платон Алексеевич Слепцов – 
    Былатыан Ойуунускай. 
    Улуу Кудаҥса; сэһэн.

Улуу Кудаҥса үрдүк халлаан ыйааҕын утары үс суол улахан аньыыны оҥостор. Бииринэн, улахан тымныы түһэн, олоҕу огдолутаары гыммытыгар, чолбон сулуһу быһа кэртэрэн түһэрэргэ сананар. Иккиһинэн, "Үөһээ дойду өлүүтэ" диэн дьаҥ турбутугар Улуу Кудаҥса бар дьонун өлүүттэн-сүтүүттэн быыһыыр туһугар үөһээҥҥи абааһылары, Улуутуйар Улуу Суорун тойону кытта уруурҕаһарга санаа булар. Үсүһүнэн, кырдьан, кыаммат буолан, аллараа дойду ууһуттан кылыс оҥотторон таһааттарар. 


6. Спиридонов Николай Иванович - 
    Тэки Одулок. 
    Улахан Имтеургин олоҕо; сэһэн.

Хотугу норуоттар литератураларыгар аан бастакы суруллубут улахан айымньы 1934 сыллаахха бэчээттэммитэ. Улахан биһирэбили ылбыта. Сэһэҥҥэ туундара дьонун олохторо ойууланар. Улахан Имтергуин чукча киһитэ - бааттаах булчут, табаһыт. Кини дьиҥ айылҕа оҕото. Хайдах да ыарахаттары, олох тиксэрэр мэһэйдэрин, кини дьиэ кэргэниниин сатаан тулуйан аһарар, салгыы олох олорор.

7.  Николай Спиридонович Тарабукин
     Оҕо эрдэхтээҕим; сэһэн.

Бу сэһэн 1938 сыллаахха эбээн тылынан тахсыбыта, онтон нууччалыы тылынан тылбаастанан саҥарбыта. Эбээн литературатын көмүс кылаатынан ааҕыллыбыта. Сэһэн сүрүн геройа кыра оҕо хараҕынан, эбээн олоҕо-дьаһаҕа, кыһалҕата, тулалыыр эйгэтэ ойууланар. Эбээн оҕолоро улахан дьон олоҕун оонньууллар, бултууллар балыктыыллар, таба көрөллөр. Ол эрээри оҕо саас эрдэ бүтэр. Сэттэ саастаах оҕо тулаайах хаалаахтыыр, баай ыал хамначчыта буолан сордонор. Саҥа былаас кэлэн, саҥа  сырдык олоххо үктэнэр. Ыраах үөрэнэ барар.

*  *  *

8.  Серафим Романович Кулачиков - 
        Эллэй.      
        Буурҕа буулдьа дьылыгар; поэма

Картинки по запросу саха поэта эллэй айымньылара"Туман буолбут хонуктар
Тумулларын кэтэҕэр
Кыһыл буурҕа аттаахтар
Ньиргиэрдэрэ иһиллэр.
"Буурҕа-буулдьа дьылыгар" бу строфатын үчүгэй диир дубук. Бу - гениальнай строфа...
Эллэй, бу түөрт строкаттан ураты тугу да суруйбатаҕа да буоллар, аата литература историятыгар син биир хаалыан сөп этэ. Оннук строкалар... "Буурҕа-буулдьа дьылыгар" Эллэй талаанын айылҕатынан лирик-поэт буоларын дьэдҥкэтик көрдөрөр." - диэн Софрон Данилов "Суруйааччылар уонна кинигэлэр" диэн кинигэтигэр суруйбута .

9.  Николай Егорович Мординов 
     Амма Аччыгыйа. 
     Сааскы кэм ; роман.

Аар-саарга аатырбыт  "Сааскы кэм" роман 1944с. бэчээттэммитэ. Бу саха литературатыгар эрэ буолбакка, Бүтүн Союз культурнай олоҕор улахан событие курдук көстүбүтэ. Ромаҥҥа былаас уларыйар кэмигэр саха олоҕо олус киэҥ хорутуулаахтык уонна кырдьыктаахтык ойууланан көрдөрүллүбүт. Сүрүн герой Микиитэ Лэглээрин уобараһыгар оччотооҕу оҕо киһи үүнэн-сайдан иһиитин, кини характера түстэниитин, киһи - хара буола улаатыытын суруйааччы бэркэ сыныйан ойуулаабыт. Дьөгүөр Лэглээрин, Даарыйа , Эрдэлиир Миитэрэй уо.д.а. уобарастарыгар саха дьонун уратылара, ис айылгылара, олохторо-дьаһахтара арыллаллар.

10. Дмитрий Кононович Сивцев 
      Суорун Омоллоон.
      Күкүр Уус; драма.

1934с. Суорун омоллоон бэйэтин аатырар "Күкүр Уус" диэн тыа сиригэр маассабай холбоһуктааһын тиэмэтигэр анаммыт драматын суруйбута. Бу айымньы саха драматургиятын биир чаҕылхай көстүүтүн быһыытынан саха литературатын историятыгар киирбитэ.
Түс-бас быһыылаах-таһаалаах, бөлүһүөктүү өйдөөх-санаалаах Күкүр Уус олох уларыйыытын ылына охсубат, мунаарара-тэнээрэрэ элбэх. Ол гынан баран, оччотооҕу үгүс тыа сирин олохтоохторун курдук, холбоһуктааһын чахчы үчүгэйгэ, уйгулаах олоххо аҕалыа диэн санааҕа Күкүр Уус сыыйа-баайа ылларыыта итэҕэтиилээхтик ойууланан көрдөрүллүбүт. 

11.  Владимир Михайлович Новиков -     
          Күннүк Уурастыырап.
          Айхал буоллун эһиэхэ; хоһоон.

Күннүк Уурастыырап, ырыа курдук ылбаҕайдык кутуллар хоһоонноругар даҕатан, хас да көлүөнэ саха ыччата Ийэ дойдутун таптыырга, төрөөбүт норуотун дьолун-соргутун туһугар охсуһарга, киһилии үтүө дууһалаах, сайаҕас санаалаах буоларга үөрэммитэ. Эдэр комсомол поэта саҥа олоххо тардыһар саха норуотун саныыр санаатын сайа охсон киирэр, кинини сырдыкка, кэрэҕэ угуйар, үлэҕэ-үөрэххэ көҕүлүүр бииртэн биир кэрэ хоһооннорун суруйталаабыта. Кини үгүс хоһоонноро ырыа буолан көппүттэрэ.

12. Семен Петрович Данилов .
         Кэс тыл; хоһоон.

Поэт биһигини мэлдьи үтүөҕэ, кэрэҕэ эрэ дьулуһарбытыгар, туһалаахтык олорорбутугар ыҥырар, биһиги үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорорбут кэлин хайаан да түмүктэниилээх буолуоҕун этэр.




13.  Софрон Петрович Данилов.
       Сүрэх тэбэрин тухары; роман.

Аан-бастакынан, оскуола оҕолорун уобарастара литератураҕа киирбиттэрэ. Бу роман үрдүк уус-уран таһымнааҕынан, дьон-сэргэ быһыытын-майгытын, олоҕун-дьаһаҕын дириҥ психологическай хорутуулаахтык, ымпыктаан-чымпыктаан көрдөрөрүнэн Саха литературатыгар саҥа страницаны арыйбыта, кинини инники кэрдиискэ таһаарбыта. Айымньыга оскуола олоҕо, учууталлар, оҕолор обществоҕа сыһыаннара болҕомто киинигэр турбута. Төрөппүттэрин сыыһаларын оҕолор хатылыахтара дуо, кинилэр олохторо инникитин хайдах буолуоҕай? - диэн ааҕааччыны толкуйдатар. Роман сүрүн сүнньэ Надежда Пестрякова дьылҕата, онтон кини кыыһа Лира олоҕо хайдах буолуоҕай? Тоҕо суруйааччы кыыһы Лира диэн ааттаатай? Лира диэн музыкальнай инструмент, поэт музата, сулус аата. Надежда аата эмиэ Эрэл диэн этэ ди, аатын боруостаата дуо? Хаһан эрэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан оруобуна эмиэ Лира билиҥҥитин курдук этэ дии?! Итинник уонна да атын ыйытыыларга толкуйдатар, дириҥ ис хоһоонноох айымньыны суруйбут эбит Софр. Данилов. 

14.  Николай Гаврильевич Золотарев -  
          Николай Якутскай.
          Төлкө; роман.

Картинки по запросу николай якутскай төлкөНиколай Якутскай Бүлүү оройуонугар Тааһаҕар нэһилиэгэр командировкаҕа сылдьан, Харатаев кыыһын туһунан үһүйээни истэр. Бу түбэлтэ кини санаатыттан тахсан биэрбэтэҕэ уонна кэлин киэҥник биллибит "Төлкө" роман төрүтүнэн буолбута. Кинигэ былыргы хараҥа үйэҕэ дьоллорун булбатах Маайалаах Сүөдэр күүстээх, дириҥ тапталлара кэпсэнэр. Суруйааччы үгүс дьиҥ буолбут түгэннэри историческай уонна этнографическай чахчыларга олоҕуран, оччотооҕу общество араас социальнай араҥаларын олохторун бэрт киэҥник ойуулуур. Кинигэҕэ иҥсэлээх-оботтоох баайдар нэһилиэк кинээһиттэн вице-губернаторыгар тиийэ көстөллөр.

15.  Леонид Андреевич Попов
          Ырыа буолбут олох; поэма.


Поэт лирикатыгар баар - бастакы таптал килбик мичээрэ, ыал буолуу долгутуулаах түгэнэ, оҕо төрөтүү омуннаах үөрүүтэ; баар - ыарыы санньыар ырыата, хомолто-кутурҕан хомуһуна. Төрөөбүт Ийэ сир туһунан суруллар публицистическай, политическай лирика сорох поэкка кыаллыбат, ол иһин бу темаҕа суруллубут хоһоон аҕыйах. Оттон Леонид Попов хоһоонун үксүн политическай, гражданскай лирикаҕа киллэриэххэ сөп. 

16.  Иван Михайлович Гоголев - 
       Кындыл.            
       Хара кыталык ; роман.


Саха литературатын биир саамай киэҥ туттар, тапталлаах романа. Сүрүн геройдар Хабырыыс, Хобороос, Кыһалҕа олохторун тула ойууланар хас биирдии киһи уустук дьылҕата кэпсэнэр. Тойон буоллун, быстар дьадаҥы буоллун, сор-муҥ, кыһалҕа, сирдээҕи дьол барыларыгар биирдик бэриллэр, эриирдээх-мускуурдаах олох суолугар араас кыһалҕа кимиэхэ барытыгар сүктэриллэр. Былыргы саха олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр, оччотооҕу  кэми-кэрдиини кэпсиир, биир тыынынан ааҕыллар бэртээхэй айымньы. 






7. Петр Николаевич Тобуруокап .
    Айхал сахам тылыгар; алгыс-поэма.


Сүүрбэһис үйэ иккис аҥарынааҕы поэзия сүрүн бэлиэлэрин судургу тэттик ойуулааһыннарга норуот сырдыкка дьулуһуутун инникигэ эрэлин, киһи күннээҕи олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар көрсөр кыһалҕаларын, ситиһиилэрин, кэм-кэрдии, дьылҕа-соргу туһунан санааларын хоһуйан этии буолар. 1940-с сыллар ортолоруттан оҕо суруйааччытын быһыытынан киэҥник биллэн, биһирэнэн барбыт поэт саха аныгы поэзиятыгар 1960-с сыллартан саҕалаан саҥа сүүрээн киириитин дьоһуннаах айар үлэтинэн төрүттэспитэ, байытыспыта. 

18.  Василий Сергеевич Соловьев
       Болот       Боотур. 
       Сааскы дьыбардар; роман.

Роман 1967с. буолбут Октябрьскай революция 50 сылыгар анаммыт конкурска иккис миэстэни ылан, саха литературатыгар талааннаах прозаик баар булдбутун туоһулаабыта. Айымньы 1971 с. бэчээттэмиитэ. Роман көс эбээннэр олохторун-дьаһахтарын итэҕэтиилээхтик көрдөрбүтэ.



19. Василий Семенович Яковлев -
        Далан.       
        Тыгын Дархан; роман.

Роман 1993 с. бэчээттэммитэ. Үгүс үһүйээннэргэ, былыргы номохторго, историческай уонна этнографическай чахчыларга олоҕуран суруллубуту. Далан Саха сиригэр нууччалар өссө кэлиэхтэрин иннинээҕи историческай кэрдиис кэми араас концепцияларын кытта бислиспитэ, олорго айымньылаахтык тирэҕирэн Тыгын үйэтинээҕи кэми уус-уран версия оҥорон көрдөрбүтэ. 

20. Савва Иванович Тарасов. 
      Аал Луук Мас; хоһоон.

"С.Тарасов поэзията ааҕааччыга кэрэхсэтэр күүһүн биир кистэлэҥинэн поэт төрөөбүт тылын бары ымпыгар-чымпыгар, дэгэтигэр тиийэ муҥутуурдук билэрэ, ийэ тылын кэрэ сүмэтин , абын-хомуһунун адьас кыра эрдэҕиттэн этигэр-хааныгар дириҥник иҥэриммитэ буолар." - диэн С.Данилов суруйбута. 


21. Моисей Дмитриевич Ефимов. 
      Саха кэскилэ; хоһоон.

Моисей Ефимов - саха поэзиятын саҥа кэрдиискэ өрө таһаарсыбыт чаҕылхай талаан. Түөрт уонтан тахса кинигэни бэчээттэтэн норуотугар өлбөт-сүппэт өйдөбүнньүгү биэрдэ, төрөөбүт литературатыгар кыһыл көмүс кылааты үйэ-саас тухары уурда. Поэзията элбэх өрүттээх, араас формалаах.


22. Николай Алексеевич Лугинов. 
      Чыҥыс Хаан ыйааҕынан ; роман.


Историческай тиэмэҕэ суруллубут ромаҥҥа Н.Лугинов саха мифологиятыгар "Чыҥыс хаан ыйааҕынан, Одун хаан оҥоһуутунан" диэн үгүстүк туттуллар үгэспит мээнэҕэ этиллибэтин, сахалар түүр омуктарыттан эрэ буолбакка монголлартан эмиэ хаан хаппыт, силис тарпыт омуктар буоларбытын сабаҕалаан көрдөрөр. Бу киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох роман-трилогиятыгар монголлар XII үйэтээҕи олохторун-дьаһахтарын уус-уран версия оҥорон ойуулаан көрдөрөр.

23. Рафаэль Дмитриевич Ермолаев -      
      Рафаэль Баҕатаайыскай. 
      Мөһүүрэлээх бөтүүктэр; сэһэн.

  Сэһэн темата - арыгылааһын уонна арыгыны батыһан иһэр эдэр ыччат, бу ыччат өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн таҥнары түһүүтүн көрдөрүү. Олоҕу илэ хараҕынан көрөн, этинэн-хаанынан билэн, үөрэтэн суруйбут буолан, персонажтар ылыннырыылаахтык, ааҕааччыны итэҕэтэр курдук  ойууламмыттар. Биир кэмҥэ араас өрүттээх критическэй сыаналааһыннары ыла сылдьыбыта, үксүгэр оччотооҕу кэм политизированнай тойоннооһуннара сабыдыаллаабыттара көстөр.

24. Наталья Ивановна Харлампьева. 
      Азия хотун; хоһоон.

Наталья Харлампьева "Азия Хотун"  хоһоонун "Ыһыах кэннэ" кинигэтигэр ааҕыаххыт. Хомуурунньукка саҥа хоһоонноро таҥыллан, сааһыланан Өй, Санаа, Айыыларга, Итэҕэл, Сүгүрүйүү уо.д.а. ытык өйдөбүллэри сырдык, ыраас, Сайдам санааны саҕаннар, өссө дириҥ суолталаммыт курдук буолбуттар. Киһи барахсан олоҕо Айылҕаттан, Күнтэн-дьылтан, өй-санаа тиһиликтэрэ араас кэрдиис кэмнэргэ уларыйа-тэлэрийэ, саха айылҕатынан ордук сырдаан, тупсан, эйэҕэс иэйиинэн туолан иһэллэрин көрөбүт.

25. Сэмэн Титович Руфов. 
      Ойуур ортотугар олоробун; хоһоон.

"Ойуур ортотугар олорбун" диэн хоһоонугар эмиэ киһи уонна айылҕа сыһыаннара ойууланар. бу да сырыыга айылҕаҕа чугас киһи санаата биллэр, айылҕа - киһиэхэ амарах доҕоро, киһи дурдата-хаххата. "Ойуурдаах куобах охтубат" диэн норуот өһүн хоһооно бу да сырыыга өссө киэҥ, дириҥ суолтаны ылар. Айылҕаны кытта эйэлээх буолу киһи ис нравственнай кыаҕын туоһулуур.


26. Михаил Елисеевич Тимофеев.
      Саас Ленаҕа; хоһоон.

Картинки по запросу Михаил Елисеевич Тимофеев.Поэт хара маҥнайгыттан литератураҕа киириэҕиттэн олус киһи уйулҕатын хамсатар, нарын, намчы, ырыа буолар кыахтаах, бэртээхэй хоһооннору суруйар. Кини айбыт хоһоонноругар композитордар сүүсчэкэ ырыаны суруйбуттар. Кини хоһоонноругар уобарастаан ойуулааһына чаҕылхайа, саха тылын араас кырааскатын күлүмнэтэ оонньоторо, лексикатын баайын таба туһанара ордук сөхтөрөр.


27. Егор Петрович Неймохов. 
      Алампа; роман.

Саха норуота биир киэҥ туттар киһитэ, бастыҥ поэта Алампа олорбут олоҕо уустук этэ. Айар тыл аҕатын ыллаппыт-ытаппыт истиҥ таптала, эриирдээх-бутуурдаах дьылҕата, сымыйаҕа балыллан хайыыллыы сорун-муҥун билиитэ, олох, киһи-аймах, аан дойду туһунан анаара көрүүтэ, бүтэһик күннэригэр дьылҕатын түмүктүүр санаалара Егор Неймохов айымньытыгар сиһилии кэпсэммиттэр. Романы аахпыт киһи бэйэтигэр саҥаны арыйыа, билиитэ кэҥиэ, толкуйа уларыйыа.



28. Андрей Васильевич Кривошапкин. 
      Көс олох уһун суола; роман - эссе.

Эбээн билиилээх суруйааччытын автобиографическай айымньытыгар туундара нэлэмэн иэниттэн, Дьааҥы туруору хайаларыттан саҕаламмыт олох суола ойууланар. Айымньы геройа элбэх сонуну-саҥаны арыйан биллэрэр, үгүс үтүө дьону кытта көрүһүннэрэр, баай ис хоһоонноох үөрэх, үлэ үөһүнэн аһарар көс олох уһун суолунан үүнэн сайдан барар.


29. Василий Тарасович Сивцев. 
      Ийэ тыл; хоһоон.

Поэт литература5а эдэр сааһыттан сыстыбыта.. Бастакы лирическэй хоһооно өссө 1954 с. "Эдэр коммунист" хаһыакка бэчээттэммитэ. Ити кэмтэн ыла кини хоһоонноро, литературнай-критическэй бэлиэтээһиннэрэ, журналисткай матырыйааллара республика сахалыы даҕаны, нууччалыы даҕаны таһаарыылырагыр балачча элбэхтик бэчээттэннилэр.

*  *  *

30. Петр Денисович Аввакумов.                                                         Одурууннаах орто дойдуга; роман.

ОбложкаСуруйааччы тиһэх романа - "Одуруннаах орто дойду". Манна бэрт уһун кэм ойууланар. Үс көлүөнэ олоҕор араас мөккүөрдээх, хатыһыылаах олох чахчыларын арыйар. Бу сахалар самныбат саргыланарбытыгар, уустук кэмҥэ чөл куттаах-сүрдээх, үтүө майгылаах-сигилилээх, арҕаа дойдулар алдьатыылаах адьынаттарын омсолоох сабыдыалыгар бас бэриммэт бөҕө туруктаах, ыраас өйдөөх-санаалаах буоларбытыгар угуйар айымньы.

31. Дмитрий Нестерович Апросимов.        
      Куралай кустуга; номох.

Автор остуоруйа номоҕор эбэҥки норуотун кыыстаах уолун уобарастарын арыйар. Куралай Кустук уонна Айыы Куо тапталларын туһугар туруулаһыылара, төрөөбүт сирдэрин, норуоттарын дьолун түстүүллэрэ кэпсэнэр. Норуот уус-уран фольклоругар олоҕуран суруллубут айымньы тыла-өһө баай, дириҥ. В.Окорокова суруйарынан, Д.Апросимов айымньыта П.Ойуунускай айымныларын кытта тэҥниэххэ сөп.


32. Николай Федорович Борисов –
      Ньукулай Уус. 
      Быһылааннаах былыргыга; роман.




Бу историческай роман - көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үйэлэр түгэхтэриттэн бэриллибит номоххо, үһүйээҥҥэ, ыраахтааҕы ыйаахтарыгар, нуучча хаһаактарын, бойобуодаларын чэлэбиитинэй грамоталарыгар, айанньыттар, политсыылынайдар ахтыыларыгар олоҕуран 17-с үйэ саҕаланыытыгар Дьааҥы уонна Индигиир өрүстэр орто кирбиилэринэн бастакы сахалар аҕаларын уустара, онтон хаһаактар тиийэн олохтоох омуктардыын алтыһыыларын, үгэстэрин, итэҕэллэрин, култууратын сыһыанын сырдатан уус-уран айымньы көрүҥүнэн кэлимник суруйууга маҥнайгы көрүҥүнэн кэлимник суруйууга маҥнайгы холонуу. Архыып докумуоннарынан сирдэтиллэн суруллубут Зашиверскай остуруок төрүттэнэн дьон олохсуйуута ромаҥҥа итэҕэтиилээхтик ойууланар.

33. Николай Афанасьевич Босиков.       
      Турдарбын халлааҥҥа тиийиэм; роман.

Роман икки кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Ааҕааччылар биһирэбиллэрин ылбыта. Сэрии умнуллубат алдьархайдаах кэмигэр, тыа дьонун олохторо-дьаһахтара, ийэ дойдуларыгар бэриниилээх, дьүккүөрдээх үлэлэрэ, хорсун санаалара кэпсэнэр. 




34. Алексей Спиридонович Бродников.     
      Көмүскэ уута; роман.

Ромаҥҥа тыа сиригэр олох күннээҕи түбүгэ-садьыга сиһилии суруллар. Дьон-сэргэ үөрэ-көтө, айа-тута сырыттахтарына сэрии уота күүдэпчилэнэр. Өстөөҕү утары сэриигэ аймах-билэ дьоннорун атаарыы түгэнин автор ойуулаан көрдөрөр.




35. Анна Егоровна Варламова - 
      Айысхаана.   
      Сүлүһүннээх иннэ; сэһэн.

Сэһэн, Саха Республикатын кэлэр көлүөнэлэргэ анал фондата, *Бичик* национальнай кыһата, Саха сирин суруйааччыларын союһа, *Кэскил* хаһыат 2004 с. тэрийэн ыыппыт оҕоҕо аналлаах бастыҥ уус-уран айымньыны суруйууга сабыылаах литературнай конкурстарыгар  2-с миэстэни ылбыта. Билиҥҥи уопсастыба ыар проблемата, иэдээнэ буолан эрэр наркомания дьаллыга, саха прозатыгар урут сырдатыллыбатах саҥа сонун тема. Билиҥҥи бутуурдаах олох хайа да бэйэлээх киһи санаатын-оноотун хамсатар, соҕотохто күөрэйэр араас кыһарҕанынан ыгар, ...олох санаа курдук эриэ-дэхси буолбат. Күүппэтэх өттүгүттэн арааска тиксэҕин. Ол эрээри олох сүнньэ бэйэҕиттэн тутулуктаах”. 



36. Галина Ивановна Варламова - 
      Кэптукэ.      
      Маленькая Америка; повесть.


Книгу молодой писательницы Г. Кэптукэ составили произведения, посвящённые нелёгкой кочевой жизни, духовной культуре народа эвенков. Время невзгод, выпадающее на плечи народа, даже если он велик числом, — тяжёлая ноша. А если малочисленная народность? Разбросанные по тайге стойбища кочевых эвенков?.. Перед светлыми глазами девочки, героини повести «Имеющая своё имя, Джелтула-река», разворачивается жизнь большой эвенкийской семьи, кочующей по тайге. Серьёзные вопросы сегодняшнего дня, сказавшиеся на судьбах всего эвенкийского народа, поднимает автор в лучших своих рассказах, с тревогой и болью пишет о том, как живут сегодня дети потомственных оленеводов, охотников…


37. Василий Егорович Васильев - 
      Харысхал.       
      Аммаҕа саас этэ; драма.


1980 сыллаахха «Аммаҕа саас этэ» пьесата Саха Сирин суруйааччыларын Сойууһа уонна Саха АССР культуратын министерствота ыыппыт конкурстарыгар үһүс бириэмийэни ылбыта. Бу пьесаны 1982 сыллаахха П. А. Ойуунускай аатынан Дьокуускайдааҕы драмтеатр туруорбута. Маҥнайгы пьесатыгар сэрии бүтэн, ыраах Саха сирин биир уһугар баар дэриэбинэҕэ олох-дьаһах, үлэ күөстүү оргуйарын туһунан кэпсэнэр. Манна көстөр событиелар ааспыт уодаһыннаах сэрии тиэмэтин кытта ыкса сибээстээхтик ойууланан, ааҕааччы болҕомтотун тарпыттара. Саха литературатыгар саҥа элбэҕи эрэннэрэр драматург кэлбитин кэрэһэлээбиттэрэ.


38. Сергей Степанович Васильев -              
      Борогонскай.
      Ытык Ильмень; поэма-баллада.

Автор бу балладатын иһин, 1969 с. П.А.Ойуунускай аатынан республиканскай бириэмийэни ылбыта. Аҕа дойду улууканнаах сэриитигэр Ильмень күөл, кини хоту кытылыгар турар Новгород куорат биэрэгэр буолбут алдьархайдаах кыргыһыы өйдөбүлүгэр анаммыта. Саха ньургун уолаттара төһө да өлбүттэрин иһин, кинилэр кыайыыны уһансыбыттара, кинилэр билиҥҥи дьоллоох олох үрдүк күнүн айхаллыы охтубуттара айымньыга бэлиэтэнэр.


39. Гавриил Григорьевич Вешников - 
      Баал Хабырыыс. 
      Көннөрү киһи кэпсээнэ; хоһоонунан сэһэн.

Баал Хабырыыс бу хоһоонунан сэһэнэ бастаан "Хотугу Сулус" сурунаалларга бэчээттэммитэ. Бастакы кинигэтэ 1945 с. күн сирин көрбүтэ. Онтон ыла Дьокуускайдааҕы кинигэ издательствота поэт хоһооннорун хомуурунньуктарын тиһигин быспакка бэчээттиир буолбута. Поэт суруйар тиэмэтэ киэҥ. Кини арааас кэмнэри, араас событиелары хабан эгэлгэ кээмэйдээх айымньылары айбыта.


40. Илья Дорофеевич Винокуров -     
      Чаҕылҕан.
      Хайыһар; хоһоон.


Чаҕылҕан литератураҕа эрдэ киирбитэ. "Чаҕылҕан уоттара" диэн аҥнайгы кинигэтэ 18 саастааҕар 1933с. бэчээттэммитэ. (Итинник ааты саха биллиилээх поэта Күннүк Уурастыырап сүбэлээн биэрбитэ, кинигэни кини редакциялаабыта.) Чаҕылҕан поэзията сэрии саҕана киэҥник дуораһыйбыта."Хайыһар" уонна  "Герой туһунан ырыа" хоһоонноро ырыа буолан норуокка биһирэммиттэрэ.

41. Николай Егорович Винокуров -
      Урсун. 
      Халлаан уола; хоһоон.


Урсун улахан общественнай уолталаах үлэни ыытарын таһынан айымньылаах айар үлэнэн тиһигин быспакка дьарыктанар. Кини бастакы хоһоонноро "Аларга" диэн ааттанан, "Чэчир" хомуурунньукка 1980 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыттара. Поэт казахтар "Алаш" диэн Литературнай бириэмийэлэрин лауреата. Кини поэт буоларын ааһан, өссө прозаҕа, тылбааска, литературнай кириитикэҕэ ааҕааччы болҕомтотун тардар элбэх суруйуулардаах.

42. Николай Алексеевич Габышев.
      Ыраах Амычааҥҥа; сэһэн.

1947 сыллаахха «Хотугу сулус» альманаахха Индигиир өрүскэ буолбут быһылаан туһунан «Хотугу сэһэн» диэн кэпсээнэ тахсыбыта. Бастакы бөдөҥ айымньытын, «Ыраах Амычааҥҥа» сэһэни, 1951 сыллаахха бэчээттэппитэ.


   



43. Валентина Николаевна Гаврильева.   
      Суол; сэһэн.

Николай Копырин "Кустук араас өҥүнэн" диэн кинигэтигэр суруйар: "Айымньыны баһыттан атаҕар диэри герой, персонаж монологунан суруйуу саха прозатыгар сонун көстүү буолар. Монолог аҥардас герой тус сүрэҕин иэйиитинэн, дэбигис этиллибэт ис кистэлэҥ санаатынан дьон олоҕун, бэйэ-бэйэтигэр сыһыаннарын, туох баар тулалыыр эйгэни тыктаран көрдөрөр сэһэннэр урут саха литературатыгар баалларын билбэппин". (С.80)

44. Василий Федотович Гольдеров - 
      Ороһу Уола.
      Умнуллубат онус кылаас; хоһоон.


Элбэх көлүөнэ эдэр ыччатын уостан түспэт ырыата буолан ыламмыт, хас биирдии эдэр киһи сүрэҕин долгуппут үтүө айымньы. 






45. Саргылана Васильевна Гольдерова -
      Саргы Куо.
      Үс саха тойуга; поэма.

Хомоҕой тыллаах, чаҕылхай образтардаах, дириҥ санаалардаах, күүстээх иэйиилэрдээх хоһоонноро көҥүллүк, дэлэгэйдик кутуллан, кини поэт быһыытынан ураты талаанын, суолун-ииһин толору кэрэһэлииллэр.  Саргылана Куо саамай элбэх поэмалардаах поэтесса. Кылгас лирическай поэмаларыгар кини санаа-оноо оонньооһунун-кутуллуутун биэрэр.

46. Василий Назарович Егоров -
      Тумарча. 
      Кырыыстаах таас; роман.

В.Н.Егоров-Тумарча 1964 сыллаахха Саха госуниверситетын инженернэй-техническэй факультетын бүтэрэн оччолорго сахаларга сэдэх геолог идэтин баһылаабыта. "Кырыыстаах таас" диэн бастакы сэһэнэ 1982 сыллаахха Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһатыгар кинигэ буолан тахсыбыта Сүүрбэччэ сыл устата геология эйгэтигэр сылдан үлэни-хамнаһы билэн, дьону-сэргэни кытта билсэн, сири-дойдуну көрөн уус-уран айымньыга тиһэр санааланар.Онон геолог идэтин хаалларан «соһуччу» литературнай үлэһит буолар.

47. Степан Павлович Ефремов. 
      Ини-бии; драма

 Билигин «Ини-биигэ» хат эргиллэн, сирийэн ааҕар буоллахха, норуот дьиҥнээх санаата-оноото, Николай-убай быраатын кытары көрсүһэр сыанатын тылларыттан иһиллэргэ дылы. «Николай (аа-дьуо) «Сыыһаҕын көннөр»… Кэбис, мин сыыһам, мин алҕаһым олус улахан. Кырдьык даҕаны, мин санаам, мин сүрэҕим кэнники бириэмэҕэ тоҕо эрэ олус долгуйан эрэр, хайыта тыыттарар буолан эрэбин, урут итэҕэйэр дьоннорум, доҕотторум мин харахпар тоҕо эрэ итэҕэллэрин сүтэрэн эрэллэр… Тоҕо эрэ бу хамсааһын биһиги диэки үчүгэйин көрдөрүмээри гынна. Тоҕо эрэ мин суобаһым, туох эрэ кирдээх курдук, кутуруйталаан ылар буолан эрэр… ол да буоллар, ханнык эрэ көстүбэт быа бииргэ үөскээбит эйгэбиттэн, бииргэ үөскээбит… Эн эрэйдэнэ сытаргын көрө-көрө, ийэм эрэйдээх сордонорун саныы-саныы, мин сүрэҕим ытырбахтыыр…». Кылаассабай охсуһуу уотун ортотугар биирдэ баар буолан хаалбыт убай маныаха бэйэтин даҕаны олоҕун, омугун даҕаны дьылҕатын бэрт дириҥник ыарарҕатан көрөрө көстөр.
Быраата Михаил буолла5ына, убайыгар «…эн биһикки суолбут икки аҥы! (Кытаанахтык). Ол эрээри, санаам туолбакка өлүөм буоллаҕа. Быыпсай кулуба эһигини анныбар уктубатым, ол эрээри мин табаарыстарым эһигини тобоҕолуохтара!». Бу, биллэн турар, олоҕу билбэтэх, бэйэтин сатаан туттунар да, норуот да дьиҥнээх санаата буолбатах. Манна бэл «аа-дьуо», «кытаанахтык» автор ремаркалара даҕаны онуоха үгүһү этэр курдук. Автор үрдүк ситиһиитинэн кинилэр иккиэн бэйэлэрин идеалларын турууласпыт уонна ол туһугар тэҥ бэриниилээх геройдар. Кинилэри кытта көрөөччүнү сыанаттан арыллар быыс буолбакка, бүтүн үйэ халыҥ быыһа араартыыр. Өскөтүн бырааттыылар трагедияларын биир хайысханан эрэ буолбакка ити курдук кэлимсэ ылан көрөр буоллахха, биһиги аҕаларбыт-эһэлэрбит олорон кэлбит ааспыт олохторо дьэҥкэтик көстөр. Бу буолар, улахан маастар хайа баҕар кэм көрөөччүтэ эҥкилэ суохтук ылынар айымньытын суруйбута.



48. Николай Максимович Заболоцкай -        
      Чысхаан. 
      Мааппа; кэпсээн

Үйэ аҥарыттан ордук кэмҥэ саха тыллааҕы дириҥник долгута турар айымньы. Кини сүдү күүһэ - уус-уран уратытыгар, итэҕэтэр, биһирэтэр алыптаах тылыгар-өһүгэр сытар. 
Саха фольклоругар, былыргы үһүйээннэригэр абааһы-иччи, үөр буолуу, иччитэх туора сир уратылаах дьиктилэрэ үгүстүк көрсүллээччи. Оттон бу сэһэҥҥэ ол көстүүлэр ураты күүстэрэ сүрүннүүр миэстэни ылбаттар. Ааҕааччы манна айымньы авторын ис дууһатын дириҥ түгэҕин арыйан көрөр.

49. Алексей Андреевич Иванов -
      Күндэ. 
      Марба; кэпсээн.


1920с. суруйбут айымньытыгар эдэр саха дьахтара Марба уонна кини кэргэнэ Байбыл образтырагр саха дьадаҥаларын ыар олохторун ойуулаан көрдөрбүтэ. Кинилэр бэл суос-соҕотох кыракый уолларын кыайан аһаппакка-иһэппэккэ, эһэлэригэр Талкы оҕонньорго хаалларан, бэйлэрэ баайдарга хамначчыттыы, ыарахан үлэҕэ мискиллэ бараллар. Бу кэмҥэ оҕолоро Чыычаах тааска харан өлүүтүнэн, бу эдэр ыал олохторо трагическай төлкөлөнүүтүнэн айымньы сүрүн сюжетнай хайысхата түмүктэнэр.

50. Николай Романович Калитин.                                                     Томмоо; сэһэн.


Томмоо уобараһа эбэҥки норуотун дьылҕатын эрэ буолбакка, ханнык баҕарар кыра да, улахан да омук психологическай, духовнай экологиятын сытыы-сырєан проблемаларын тэгэлитэн көрдөрөр. Киһи отуора айыы тапталынан сааһылананнаҕына, дьылҕата эмиэ сааһыланарын Томмоо уобараһыгар көрөбүт. Сэһэн түһүүлээх тахсыылаах Томмоо уобараһынан Кыра омуктар бэйэ бодолорун тардынан, отуордарын ыстахтарына, иэдээн дириҥээн иһэрин Николай Калитин бу сэһэнигэр көрдөрөр. Хас биирдии киһи бэйэтин отуорун: куойатыгар-маҥкытыгар оҕустардаҕына, санаатын, тылын-өһүн, дьайыытын айыы тапталынан холбоотоҕуна, ити барыта кыалларын *Томмоо* сэһэн бигэргэтэр. Айымньы хаамыыта айылҕа көстүүлэринэн, дьон олоҕунан: чөкө,чуумпу олохтон быһылааннаах түгэҥҥэ, тиһэҕэр, алдьархайга тиийэ күүркэтиитэ  суох, буолбут түбэлтэринэн түһэрэн, таһааран, тоҕойтон тоҕойго сиэтэн илдьэ иһэр. Автор этиитэ толкуйдаммыт. Сааһыламмыт буолан ойуулуур хартыыналара чочуллубуттар. 

51. Гавриил Гавриилович Колесов.           
      Кэскил; сэһэн.

1975 сыллаахха хоту бара сылдьан көрсүбүт оҕолорун прототип оҥортоон, "Кэскил" диэн айымньыны айбыта. Манна эмиэ Кэскил диэн күүстээх характердаах кыыс олох араас моһоллорун туораан, олоххо бэйэтин миэстэтин булуута, сырдык баҕа санаата туолуута итэҕэтиилээхтик көрдөрүллэр.


52. Ольга Николаевна Корякина -
      Умсуура. 
      Мин ааппын ааттаа; хоһоон.

Умсуура кимиэллээхтик үлэлиир, уһулуччу ураты суоллаах-иистээх биллэр поэтесса. Кини дьон өйө-санаата уһуктубут кэмигэр 1989с. "Эдэр коммунист" хаһыакка "Дьахтар айыллыбыта" диэн дьикти хоһоонун Умсуура диэн псевдонимынан бэчээттэтэн, ааҕааччыларын соһутан литератураҕа киирбитэ. Ол айымньы туүугар бэйэтэ революция курдук, көҥүл сана өрөгөйдөөһүнүн курдук иһиллибитэ. Сотору кэминэн биллэн барбыта, кинигэтэ утуу-субуу тахсан испитэ.

53. Архип Георгиевич Кудрин -
      Абаҕыыныскай. 
      Күөх; хоһоон.


Хомойуох иһин, поэт бастакы сорох холонуулара кыайан өйдөммөккө, элбэхтик критикалана сылдьыбыта. Ордук "Күөх" диэн кини программнай ис хоһоонноох айымньытын сөбүлээбэтэхтэрэ. Критикалыллыарын төрдө диэн бу айымньы туох да ис хоһооно суох, аҥардас биир  "күөх" диэн эрэ тыл хатыланар диэн этэ. Сорохтор, өссө: биир тылы үрүт-үрдүгэр хатылаабыт эрэ киһи поэт буолсу диэн, эбэтэр салгыы дириҥэтэн: автор тулалаан турар чахчыттан күөхтэн атыны көрбөтөх диэбиттэрэ. Ол үрдүнэн ити хоһоон күн бүгүнүгэр диэри Абаҕыыныскай оччотооҕуттан ыла олоҕу күүстээхтик таптыырын кэрэһитэ уонна саха поэзиятыгар саҥа ритмиканы саҕаласпыт айымньы буолан, эргэрэрри билбэккэ сылдьар.

54. Макар Иванович Кузьмин -
      Макаар Хара. 
      Иннибэр элэҥниир; хоһоон.


Кини сэрии иннинэ хоһоон биир кинигэтин таһаатрабыта, хаһыаттарга элбэхтик бэчээттэнэр этэ. Ол гынан баран, чуолаан сэрии сылларыгар поэт быһыыытынан сиппитэ-хоппута. ити өотүнэн ыллахха, кини - билигин дойдуга киэҥник биллэр фронтовой көлүөнэ поэттар дьиҥнээх представителлэрэ. 
  Макар Хара айымньытын тылын-өһүн аһара кыладыйан, уурбут-туппут курдук оҥорор поэт этэ. Буоллун -хааллын, кэллин-бардын диэн суруллубут хоһоону киниттэн булар, бука, күчүмэҕэй буолуо.

55. Реас Алексеевич Кулаковскай.
      Аҕам олоҕо; ахтыы - сэһэн.

Саха литературатыгар бэйэтэ туһунан, хатыламмат суоллаах-иистээх, тылаах-өстөөх, олорон ааспыт кэмин, ол кэм дьонун суруйааччы мындыр хараҕынан бэлиэтии көрөн умнуллубат образтарга киллэрбит биир талааннаах кэпсээнньиппит этэ. Кини бары айымньылара иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноохтор, онон хайа да кэм ааҕааччыта кини суруйууларыттан хайаатар да туох эмэ сонуну, олоххо туһалааҕы, кэскиллээҕи бтлэн-истэн хаалар. Ол иһин кини айымньылара умнуллубуат, өлбөт-өспөт үйэлээхтэр.

56. Гаврил Николаевич Курилов - 
      Улуро Адо. 
      Юко кэпсээннэрэ.


1973 сыллаахха суруллубут кэпсээҥҥэ  тулалыыр олоҕу саҥа билэр кыра уолчаан туһунан кэпсэнэр. Автор оҕо аатыттан эрэллээх, чугастык саныыр доҕотторун -  Юко диэн тапталлаах таба оҕотун, Чага диэн ытын туһунан кэпсиир. Кыра оҕо үөрүүтэ-көтүүтэ, тулалыыр эйгэҕэ сыһыана, сүрдээх истиҥник, иэйиилээхтик ойууланан көрдөрүллүбүт.


57. Николай Николаевич Курилов.
      Коории уонна Пэлэм-Пэлэм; остуоруйа.

Кинигэҕэ юкагир суруйааччыта Николай Курилов "Коории уонна Пэлэм-Пэлэм" диэн остуоруйалара сахалыы, нууччалыы уонна 17-с үйэттэн Индигир, Халыма өрүстэргэ олохсуйбут нууччалар тылларынан тылбаастанан киирдилэр. Остуоруйалраг Коории (киһи) уонна Пэлэм-Пэлэм (туундара саһыла- кырса) сыһыаннарын туһунан кэпсэнэр. Кырса киһини өйүнэн, албынынан кыайар санаалаах да, киһи куруук кыайыылаах тахсар.

58. Семен Николаевич Курилов.
      Ханидуо уонна Халерхаа; роман.


Аан-бастакы юкагир литературатыгар суруллубут роман 1969 сыллаахха тахсыбыта. Кырасыабай кыысчаан Халерха, уонна кини доҕоро Ханидо ыраас, истиҥ тапталларын сэргэ, юкагир норуотун олоҕо-дьаһаҕа кэпсэнэр. Ромаҥҥа суруллар геройдар үксүлэрэ прототиптаахтар. Юкагир норуотун дьиҥ олоҕун ойуулааһын фольклор сюжеттарын кытта хатыллан бэртээхэй айымньы буолан тахсыбыт.

59. Василий Дмитриевич Лебедев.
      Мэрлэнкэ; хоһоон.


 Аан бастакы "Омчэни" диэн хоһооннорун хомуурунньуга 1963 сыллаахха тахсыбыта. Онтон ылата уонтан тахса кинигэтэ эбээннии, сахалыы уонна нууччалыы тылларынан бэчээттэммитэ. Поэт эбээн поэзиятын үрүҥ табатын курдук, истиҥ иэйиилээх хоһоонноро Саха сирин үгүс хоһоонньуттара айалларыгар-суруйалларыгар кынаттаан биэрэр.

60. Семен Семенович Маисов.
      Ийэм кэпсиир; роман.

Бүлүү улууһун Үгүлээтиттэн сылдьар Семен Маисов "Ийэм кэпсиир..." диэн үс бастаах романын бастакы чааһын илдьэ, эдэр суруйааччылар XVII сүбэ мунньахтарыгар кыттыбыта. Айымньы тута улахан биһирэбили ылбыта. Чахчы сиппит-хоппут суруйааччы буоларын бэлиэтээн туран, билиҥҥи аҕа көлүөнэ суруйааччылар туйахтарын хатарар киһи баар буолбутун туһунан бэлиэтээн эппиттэрэ, "самородок" быһыытынан сыаналаммыт. Дьиҥ сахалыы тыллаах-өстөөх айымньыны аахпыт эрэ дуоһуйууну ылыа.





61. Гавриил Иванович Макаров -
     Дьуон Дьаҥылы. 
     Илин, илин тус илин; хоһоон.


Айар талаанын бастакы хараҥаччыта "Төрөөбүт күүлэбэр" диэн кинигэ 1936 сыллаахха тахсыбыта. Поэт хоһооннорун кинигэтин ханнык баҕарар строкаларын аахтаххына, олох бэйэтинэн, тырыбынаабытынан, наскыйбытынан, ардыгар нүһэрдик тыйыһырбытынан тиийэн кэлэр. Ол курдук тулалыыр эйгэни кытта соргулаахтык силбэспит нарын тыллаах-өстөөх лирик поэт Дьуон Дьаҥылы.

62. Иван Васильевич Мигалкин.
      Отон этим – оҕо этим... ; хоһоон.


Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар Иван Мигалкин уйаҕас иэйиилээх поэзиятын республика ыччата истиҥник ылыммыта. Москваҕа, Ленинградка, Киевкэ, Ригаҕа, Ивановоҕа, Смоленскайга уо.д.а. куораттарга үөрэнэр саха студеннара сөбүлээн нойосуус билэллэрэ.
   Кини ыраас дууһалаах хоһооннорун Эллэй, Семен Данлиов, Леонид Попов, Петр Тобуруокап, Рафаэль Баҕатаайысай, Савва Тарасов, Моисей Ефимов, Иван Гоголев уо.д.а. үтүө алгыһынан көрсүбүттэрэ.
  Саха народнай поэттарын истиҥ-иһирэх алгыстара тиийэн, Иван Мигалкин билигин отут кинигэ ааптара. СР Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын председателэ.

63. Наталья Владимировна Михалева –         
      Сайа. 
      Сахам Сирэ; хоһоон.


Поэтесса аата аан бастаан 1987 с. иһиллибитэ, кини эдэр суруйааччылар семинардарыгар кыттыбыта, оннон эдэр кэскиллээх суруйааччы буолара биллибитэ. Кини онно конкурска анаан хоһооннорун уонна, бэйэтэ этринэн, ыйааһыннаах буоллун диэн эбии "Кутургуйа" диэн кэпсээнин суруйан киллэрбитэ. Ол барыта үрдүктүк сыаналаммыта. Онтон ыла эдэр поэтесса айымньылара бэчээккэ тахсыталаан испиттэрэ, кини бэйэтэ ураты талааннаах, уйаҕас куттаах, нарын иэйиилээх хоһоонньут кыыс быһыытынан биллэн барбыта. Билигин киэҥ ааҕааччы сэҥээриитин, тапталын ылбыт биир саамай аатырар поэтесса диэтэхпитинэ, сыыспаппыт буолуо. Кини хоһоонноругар 50 тахса ырыа суруллан, дьон уоһуттан түспэккэ ылланар.

64. Анна Денисовна Неустроева.
      Тиргэһиттэр; кэпсээн.

"Тиргэhиттэр" кэпсээнэ 1938 сыллаахха тахсыбыта, ааєааччылар биһирэбиллэрин ылбыта, Амма Аччыгыйа, В.А.Протодьяконов-Кулантай үрдүктүк сыаналаабыттара.
Анна Денисовна бултуурун олус сөбүлүүрүнэн биллэр.  Кинини үчүгэйдик билэр дьон саныылларынан, киниэхэ икки саалааҕа эбитэ үһү: биир-германскай, биир - нуучча киэнэ. Күннүк Уурастыырабы, Кулантайы о.д.а. кытта тэбис-тэҥҥэ тахсан бултаһара эбит. Ол да иһин, булт тиэмэтэ айымньы буолан суруллубута. 


65. Исай Прокопьевич Никифоров.
      Саллааттар; сэһэн.

Картинки по запросу исай никифоровЛитератор - буойун фронт инники кирбиитигэр сылдьан күннээҕи бойобкой олох чахчыларын туһунан очеркалары дойдутун хаһыатыгар "Кыымҥа" ыытан бэчээттэрэ. Бу очеркалар "Өлүөнэттэн саллаат" диэн төбөнөн ааҕааччыга биллибиттэрэ. Кэлин бу очеркаларын кэҥэтэн, "Саллааттар" диэн кинигэр оҥорон бэчээттэппитэ.


66. Сардана Платоновна Ойунская.
      Аҕам сырдык аата.


Сардана Ойунская аҕатын хаалларбыт улуу нэһилиэстибэтин норуокка тиэрдии, уһун кэмҥэ үйэтитии кини олоҕун сыала-соруга буолара. Ол туһунан "Аҕам сырдык аата" диэн кинигэтигэр: "Аҕам кэриэһигэр үлэлиир ытык иэһим", - диэн суруйбута. Бу кинигэҕэ Сардаана Платоновна икки поэмата, улуу тапталынан угуттаммыт, ис сүрэхтэн истиҥ ийэиилээхтик суруллубут эсселэрэ киирбиттэрэ.

67. Николай Николаевич Павлов -
      Тыаһыт. 
      Кууһума; сэһэн.


Тыаһыт өрдөөҕүтэ суруйбут бөдөҥ айымньыта. Айымньы сүрүн геройа Кууһума - хаммначчыт, ол гына баран кыараҕас сиргэ баппат күүстээх, хотуулаах санаалаах киһи. Ат бөҕө, кус быһый, тыллаах бэрдэ, ырыаһыт, олоҥхоһут. "Итэҕэһэ" диэн ийэ-аҕа мунньан биэрбит баайа суох. Маннык киһи ртөрөөбүт өтөҕөр иҥэн-батан олорбот, дьолу-соргуну көрдөһөр.
Кууһума. Тайҕаҕа, бириискэҕэ сылдьыбыт саха дьадаҥытын тибэ. Бу өттүнэн кини литератураҕа сонун көстүү.

68. Семен Андреевич Попов -
      Сэмэн Тумат. 
      Муора арыытыгар айан; сэһэн.

Сэмэн Тумат ордук прозаик быһыытынан киэҥ ааҕааччыга биллэр. Кини суруйбут сэһэннэрэ, кэпсээннэрэ, номохторо үксүлэрэ оҕолорго аналлаахтар. Оҕоҕо суруйуулар үгэс курдук өйдөнүмтүө, тупсаҕай тутуллаах, дьэрэкээн кырааскалаах, чаҕылхай уобарастаах буолаллар. Маны таһынан кинилэр оҕону, эдэр ыччаты кэрэҕэ, сырдыкка угуйар ыраас тыыннаах, чопчу иитэр-үөрэтэр уратылаахтар. Ону тэҥэ суруйааччыттан оҕо дууһатын, кини психологиятын үчүгэйдик өйдүүрэ, билэрэ эрэйиллэр. Онон түббэһиэх киһи оҕо суруйааччыта буолбат. Сэмэн Тумат - чахчы оҕо суруйааччыта.

69. Варвара Николаевна Потапова.
      Олох олоруҥ; хоһоон.

Ханнык баҕарар суруйааччы, ордук лирик-поэт, айар үлэтэ тус олоҕун кытта быстыспат ситимнээх буолар. Ол чаҕылхай холобурунан биһиги А.И.Софронов айар үлэтигэр көрөбүт. оттон оннук көстүүнү биһиги саха бастакы поэтессата - Варвара Потапова дьылҕатыгар эмиэ көрүөхпүтүн сөп. Ол курдук кини бэйэтин кэмигэр өйдөммөтөх уустук поэзията уонна эрэйдээх-буруйдаах олоҕо дьон өйүн-санаатын билиҥҥээҥҥэ диэри аймыыр-долугутар.



70. Василий Андреевич Протодьяконов -
      Кулантай. 
      Көмүөл; роман.



Картинки по запросу кулантайТалааннаах прозаик, драматург буоларын таһынан республикаҕа киэҥник биллибит государственнай уонна общественнай деятель. "Көмүөл" романа биллэр айымньыларыттан биирдэстэрэ буолар. 






71. Василий Васильевич Саввин.
      Төрөөбүтүм – мин бу сиргэ, төлкөлөөх             олоҕу               олороору; хоһоон.


Олоххо билбитин-көрбүтүн, үөрүүтүн-өрөгөйүн, аһыытын-ньулуунун Василий Саввин ити үҥэр таҥараларыгар үөрэнэн хоһооҥҥо куттар да, бэйэтэ туспа суоллааҕа-иистээҕэ арылыччы көстөр. 






72. Степан Афанасьевич Саввин -
      Күн Дьирибинэ. 
      Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс; үгэ.



Күн Дьирибинэ үгэлэрэ - бу саха олоҕуттан, төрүт майгытыттан-сигилититтэн силис тардыммыт айымньыларынан буолаллар. Ол иһин өрүүтүн уҕараабат интэриэстээхтик ааҕыллаллар. Арыгыһыттары, хаартыһыттары, албынньыттары, күөх көппөлөрү утары уоту аһарга хомоҕойдук туһаныллаллар. Итиниэхэ сытар дии саныыбын Күн Дьирибинэ үгэлэрин уһун үйэлэниилэрэ, уус-уран литература олоҕу, майгыны-сигилини кытары ыкса сибээстээҕэ.

73. Никифор Кирикович Седалищев -
      Дьүөгэ Ааныстыырап. 
      Ньургуһун уонна Лоокуут ; сэһэн.


Н. К. Седалищев кылгас (1913—1944), ол гынан баран дьикти айар олоҕу олорон ааспыт. 1933 с. бастаан бэчээттэнэр. Бастакы айымньыта «Ууhуттар» диэн кэпсээн. 1938 с. икки хомуурунньуга тахсар: «Ньургуһун уонна Лоокуут» уонна «Родительская любовь». Н. К. Седалищев айар үлэтигэр оҕолорго аналлаах айымньылар улахан миэстэни ылаллар. Ол да буоллар улахан дьоҥҥо анаан эмиэ хас айымньыларын хааларбыта. Ол курдук, "Лоокуут уонна Ньургуһун" диэн норуот былыргы номоҕунан суруйбут сэһэнэ биир бастыҥ айымньыга киирсэр.

74. Ефрем Степанович Сивцев - 

      Таллан Бүрэ.
      Көмүс долгуннар; поэма.


Таллан Бүрэ саха литературатын биир биллэр, тапталлаах поэта.  1929 сыллаахтан бэчээттэнэн барбыта. 1937 с. тахсыбыт бастакы кинигэтэ уобарастарын уратытынан, поэтическай тылынан-өһүнэн ааҕааччылары тута сэҥээрдибитэ. Кини баай фантазиялаах, дьикти истииллээх поэзията саха литературатын биир таабырыннаах көстүүтэ буолар. 

75. Иван Егорович Слепцов -
      Арбита.
      Долгуннар; поэма

Поэт Иван Арбита аата саха национальнай литературатын историятыгар бэрт бэлиэ, көстүүлээх миэстэни ылар. Сэрии иннинээҕи сылларга бу күлүмүрдэс талааннаах поэт улэтэ биһиги поэзиябыт историческай опытын иитин-саҕатын биллэрдик кэҥэппитэ.
Кини поэзията ис хоһоонунан бэрт баай. Кини лириката араас матыыптаах, өҥнөөх-дьүһүннээх диэххэ сөп. Киниэхэ барыттан баар. Туох да кыһалҕата суох күн көрүн, айылҕа кэрэтин, олох үөрүүтүн, тапталы ыллыыр-туойар, анакреонтическай хоһооннор киниэхэ аҕыйаҕа суохтар. Ол үксэ кини айар үлэтин эрдэтээҥи кэмигэр характернайдар. Оттон Бириэмэ туһунан, кэлэр кэскил, киһи дьылҕатын, олох долгуннаах муоратын туһунан бөлөһүөктүүрр санаалар (раздумья) киниэхэ сүрүн миэстэни ылаллар. Устар олох уонна история улахан боппуруостарын араас өттүнэн уонна ыарахан уустук утарсыыларынан поэт дириҥник ылан көрөргө куруутун холоноро. Мантан кини санаата, баҕар үрдүө-түһүө, баҕар хараастыа. Мантан кини санаата түспэт, хаһан да самныбат. Куруутун өрөгөйдүүр күүстээх, сырдык ыралаах.




76. Николай Васильевич Слепцов -
      Николай Абыйчанин. 
      Чучунаа уонна Суланньа; сэһэн.


Эбээн норуотун номоҕор олоҕуран суруллубут айымньы. Дьонтон саһан таас хайа быыһыгар ордууланар улааппыт чучунаа киһи эриирдээх-мускуурдаах олоҕо ойууланар. Эбээн кыыһын Суланньаны уоран ылан, таптаан, дьоҥҥо сыстан киһи-хара буоларын туһунан кэпсэнэр.



77. Елена Васильевна Слепцова -
      Куорсуннаах. 
      Аана дьылҕата; сэһэн

Картинки по запросу куорсуннаахЭдэр талааннаах суруйааччы кэпсээннэрин бастакы хомуурунньугар олоххо буолбут түгэннэри уус-уран тыл көмөтүнэн хомоҕойдук, умсугутуулаахтык ойуулуур. Ол курдук, “Анна дьылҕата” кэпсээҥҥэ Саха сиригэр саҥа былаас олохтоноругар интеллигенция дьылҕатын Оруоһуттар дьиэ кэргэн олоҕун нөҥүө сытыытык сырдатар. “Алдьархай адаҕыйыыта”, “Эһэм кэпсээннэрэ” диэн аптаах-хомуһуннаах айымньыларыгар саха норуотун үгэһин, итэҕэлин көрдөрөр. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.


78. Тимофей Егорович Сметанин.
      Егор Чээрин; сэһэн.


Сэһэн формата сонун: сурук ол эбэтэр эпистолярнай жанр быһыытынан айыллыбыт. Аааҕааччы Егор Чээрини бэйэтин киһитин курдук ылынар. Сэһэн саҕаланыытыгар эдэр саллаат - Чээрин улуу кыргыһыылар уоттарыгар буһар-хатар, сэриини эҥэринэн тэлэр, сэрии кэнниттэн байыанна-пехотнай училище курсана буолар. Бу саха киһитигэр сонун идэ. Егор Чээрин - саха саллаатын типическэй уобараһа. Кини "миигинэн сирэйдээн атын омуктар саха норуотун туһунан өйдөбүл ылаллар" диэн санааны хаһан да умнубат буолан, эрэйдэри кыайа үөрүйэҕэ улаханнык көмөлөһөр уонна атын омуктары сэргэ, биир дьиэ кэргэн курдук сананан, Аҕа дойдуну көмүскэһэ сылдьара ойууланар.


79. Эдуард Дмитриевич Соколов  – 
      Тулусхан.
      Хампа; роман.


Бүлүү өрүс экологическай алдьархайын туһунан - икки кинигэлээх романы айбыт. Ромаҥҥа автор төрөөбүт Бүлүүтүн иэдээнин туһунан улаханнык иэйэн-куойан суруйбут. Бүлүү алдьархайа ордук алмаас промышленноһа араас дьааттаах, кирдээх уулары Бүлүүгэ ыытан уонна Бүлүү муоратыгар тимирдиллибит тыа дьаата дьайан үөскээбитэ. Ромаҥҥа  уларыта тутуусаҕанааҕы кэм, норуот уһуктан (айдааннаах миитиннэр, мунньахтар буолаллар), төрөөбүт Бүлүү өрүһүн көмүскээһиҥҥэ турунуута көрдөрүллэр.

80. Иннокентий Михайлович Сосин.
      Алааһым аргыс тыала; сэһэн.

Картинки по запросу 80. Иннокентий Михайлович Сосин.
Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иннокентий Михайлович Сосин саха литературатыгар киллэрбит сүдү кылаата тугунан кэмнэммэт баай ис хоһоонноох. Кини 44 кинигэ автора. Суруйааччы киэҥ хабааннаах  айар үлэтин литература 2 сүрүн көрүҥэр араарыахха сөп: поэзияҕа уонна прозаҕа, ону таһынан публицистикаҕа, кыраайы үөрэтиигэ олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.


81. Анатолий Гаврилович Старостин -
      Сиэн Кынат. 
      Эһэм өтөҕөр; хоһоон

1961 сылтан бэчээттэнэр. Маҥнайгы хоһооннорун хомуурунньуга «Аал уоппар итэҕэлим» 1973 с. тахсыбыта. Старостин айымньылара нууччалыы тылбаастанан киин сурунаалларга, атын омук тылынан, тас дойдуга тиийэ бэчээттэммиттэрэ. Кини хоһоонноругар биллиилээх композитор В. Веселов вокальнай цикл «Мин Лена эбэкэм» диэни айбыта. Поэт хоһоонун ритмэ музыка сурулларыгар олук уурбута. А. Старостин Бүтүн союзтааҕы эдэр поэттар Х фестивалларыгар Полтаваҕа кыттыбыта. Кини көҥүл хоһоонноро, верлибрдара баай өҥнөрүнэн-дьүһүннэринэн хомоҕой хоһуйууларынан саха поэзиятын байыталлар, киэргэтэллэр. Кини айар ньыматыгар саҥаны көрдүүр, уус-уран өттүнэн дэгиттэр норуотун былыргы үгэстэригэр Хоту дойдутугар тапталыгар сүгүрүйэр, араҥаччылыыр.

82. Платон Афанасьевич Степанов -
      Платон Ламутскай. 
      Сир иччитэ; роман


Өр сылларга үлэлээн суруйбут бу романа эбээн литературатыгар аан-бастакы улахан айымньы буолар. 
Мамонт - сүдү ыар тыыннаах "Сир иччитэ" буолар. Онтон эбээн киһитэ - айылҕа оҕото, кини барыттан куттанар, дьаарханар, тулалыыр эйгэтиттэн быһа  дьиҥ тутулуктаах.


83. Анастасия Саввична Сыромятникова.  
      Кыыс Хотун; роман


Өр сылларга дьаныһан туран суруйбут бөдөҥ айымньытыгар Өктөөп революцията буолан саха түҥкэтэх, баттаммыт-үктэммит норуота дьоллоох-соргулаах буоларга дьулуһуута, онно саха дьахтара бэйэтин көҥүлүн, тэҥ быраабын иһин туруулаһан охсуһуута ойууланар. Роман сүрүн геройун Ньургууна Таскина обраһыгар саха дьахтара ыраах хоту сиргэ сүҥкэннээх улахан социальнай уларыйыыларга хамсатар күүс быһыытынан кыттыыны ылан, онтон дуоһуйууну, дьолу буларын ылыннырыылаахтык көрдөрбүтэ.

84. Василий Николаевич Титов.
      Уоттаах чыычаахтар; сэһэн

Баһылай Тиитэп "Уоттаах чыычаахтар"  диэн сэһэнигэр биһиги норуоппут умнуллубат алдьархайын - Чурапчы дьонун сэрии сылларыгар күүс өттүнэн хоту көһөрүү ыар кэмин дириҥник ырытан, итэҕэтиилээхтик, уус-ураннык, киһини долгутардык, уйадытардык арыйар.
  Сэһэн геройдара былааһы кытта аахсар кыаҕа суох "кыра"  дьон буолан, олох модун баалыгар оҕустарар мас сыыһын кэриэтэ быраҕылла сылдьар кыһалҕалаах аналларыттан хайдах эмит төлөрүйэргэ, мүччү көтөргө дьулуһаллар. "Ол сырдык ыралара, үтүө санаалара туолара кинилэртэн тутулуктаах дуо?" диэн ыйытыыга хоруйу аа5ааччы айымньыны аахта5ына, бэйэтэ тобулуо.

85. Пантелеймон Ковлевич Тулааһынап.
      Кымыс ырыата; хоһоон

   
Маҥнайгы хоһооно 1932 сыллаахха бэчээттэмиитэ. Бу кэмтэн ыла кини хоһоонноро республиканскай хаһыаттарга, суруйааччылар союзтарын органыгар тиһигин быспакка бэчээттэнэр буолбуттара. 
   Поэт быһыытынан П.Тулааһынап бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх, куоластаах поэт. Кини хоһоонун ханнык да атын поэт хоһоонун кытта бутуйуоҥ, онно маарыҥнатыан суоҕа. Тулааһынап хоһоонноро киниэхэ Тулааһынапка бэйэтигэр эрэ маарыҥныыллар. Манна образтыыр ньыматын, аҕыйах тылынан үгүс санааны этэрин, хоһоонноро уурбут-туппут курдук чочуллубуттарын чопчу ылан бэлиэтиэххэ сөп. 

86. Гавриил Спиридонович Угаров.
     Долбор сулуһа; фантастическай сэһэн.


Урут сахалартан научнай фантастика курдук элбэх билиини-көрүүнү, мындыр, сылык буолууну эрэйэр жанрга Г.С.Угаров курдук үлэлээбит, айбыт суруйааччы суоҕа. Кини 1981 сыллаахха "Долбор сулуһа" диэн кинигэтэ аан бастаан күн сирин көрбүтэ. Бу кинигэни ааҕан баран, үгүстэр хоту диэки бастанан утуйар буола сылдьыбыттара, сорохтор бэл дьиэлэрин көтүрэ-көтүрэ хоту диэки бастаналлара диэн кэпсээн эмиэ баара.

87. Афанасий Игнатьевич Федоров.
      Олох долгуннара; сэһэн.


Бу роман, быһа холуйан таайдахха, арааһа үс төгүллээх, ол аата 25-28 бэчээтинэй лиис кэриҥэ кээмэйдээх буолуо эбит, онтон балтараа төгүлүн кыайбат, 11 бэчээтинэй лиис эрэ кэриҥэтэ суруллан хаалбыт. Роман 1911 сыл диэкиттэн 1917 сыл бүтүүтүн диэки тиийэн баран, авторын олоҕун кытта тэҥҥэ быстан хаалар. Бу Саха сирин Өктөөп революциятын иннинээдҕи тыҥааһыннаах олоҕун көрдөрөр курдук уус-уран таһымнаах улахан историческай  роман буолуохтаах эбит.
 Ромаҥҥа аҕа уустарын, баайдар-дьадаҥылар ыккардыларынааҕы хабараан хапсыһыылар олус сытыытык уонна уустук-ураннык суруллубут буоланнар киһини умсугутан, аахтаран сиэтэн илдьэ бара тураллар.  

88. Дмитрий Самсонович Федоров -
      Дмитрий  Таас. 
      Кыһыл көмүс хоруоп; роман.


Дмитрий Таас саха литературатыгар детективнэй жанры бастакынан саҕалаабыт, детектив суруйааччы быһыытынан сыаналыахха сөп.  «Кыһыл көмүс хоруобун» литературнай критика "америкалыы роман" диэн бастаан утаран көрсүбүтэ. Кырдьык даҕаны, сюжета уустуктук уонна дьулурҕатык сайдара, көһүтүллүбэтэх өттүттэн тосту уларыйара олоххо суоҕу, буолбатаҕы оҥорон көрөн суруйууга маарыҥныыр курдук. Ол эрээри дьиҥ олохтон ылыллан суруллубут эбит.


89. Иван Егорович Федосеев -
      Доосо. 
      Холорук ; роман.


Суруйааччы Доосо П.А.Ойуунускай аатынан Саха Республикатын Государственнай уонна Россия Суруйааччыларын союһун бириэмийэлэр лауреаттара. Бу үрдүк ааттары кини, биллэрин курдук  "Холорук" диэн историческай сэһэнин иһин ылбыта. Айымньы историческай төрүттээх, докумуоннарга олоҕуран суруллубут. Россия уонна Америка уустук сыһыаннаһыылара ойууламмыт. Сэһэн нууччалыы тылынан эмиэ тахсыбыт. 

90. Мария Прокопьевна Федотова -
      Нулгынэт. 
      Тэбэнэттээх Нулгынэт; сэһэн.


Өр сылларга оскуолаҕа үлэлээбит опыттаах педагог, суруйааччы, оҕо-майгытын-сигилитин, айылгытын эҥкилэ суох билэр буолан, суруйар айымньылара оҕо хараҕынан, уйулҕатын туругунан ойууланаллар, айыллаллар. Ромаҥҥа кыракый кыысчаан бытарҕан тымныылаах хоту дойду айылҕатын бииртэн-биир хатыламмат кэрэтин арыйара, көтөрүн-сүүрэрин сөҕө-дьиктиргии көрөрө уус-ураннык, сэргэхтик, ардыгар күллэрэрдии кэпсэнэр.
Автор ромаҥҥа туундара дьоно-сэргэтэ истиҥ-ыраас сыһыаннарын, сайаҕас-үтүө майгыларын күөнүгэр оҕолорун иитэллэрин, бэйэлэрин курдук хорсун, үлэһит, сүрэхтээх гына улаатыннаран, олох киэҥ аартыгар үктэннэрэллэрин тоһоҕолоон бэлиэтиир.

91. Павел Николаевич Харитонов -
      Ойуку. 
      Хоболоох суол; роман

Өлүөнэ - биһиги уһук сирбитин киэҥ Россияны кытта ситимниир хорук тымырбыт. Былыр, тимир суол, автомобиль суола суохтарына, кыһынын сибээстэһэр эрэ аарыктаах айаммыт суола эмиэ Өлүөнэ сүнньүн кэрийэ сыыйыллара. Манна дьаам суолун олохтуурга анаан нуучча ыраахтааҕыта өссө икки үйэ анараа өттүгэр киин Россияттан дьону көһөртөөн аҕалан олохтообута. Ол курдук "Ыраахтааҕы дьаамнаахтара" диэн үлэһит дьон Өлүөнэ кытылын кэрийэ олохсуйбуттара. П.Харитонов - Ойуку романа бу дьон олохторун көрдөрөргө аналлаах.

92. Иннокентий Иннокент
      Орденнары кэтиҥ; хоһоон.


Поэт гитлеровскай талабырдьыттартан Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа. 1942 сыл сааһыары сайын армияҕа ыҥырыллан баран дойдутугар 1946 сыллаахха эргиллибитэ. Сэбиэскэй буойуттар буһууларын-хатыыларын, Ийэ дойдуларыгар бэриниилэрэ бу ааспыт алдьархайдаах сэриигэ тугу барытын тулуйбутун, кыайтарбаты да кыайбытын поэт үгүстүк киэҥ тутта хоһуйар. Төһөлөөх элбэхтэр, бүгүҥҥү эдэр киһи, "эйиэхэ кэлиэхтээх өлүүнү түөстэринэн бүөлээбиттэрэ" буолуой?!

93. Василий Васильевич Яковлев.
      Өрүстэр кирбиилэригэр; роман



"Улугуруу" диэн ааттаммыт кэм геройун көрдөрүү В.Яковлев "Өрүстэр кирбиилэригэр" романыттан саҕаламмыта. .

  Айымньы сүрүн геройа Бардасов айымньы саҕаланыытыгар киһи кэрэхсиэн курдук үрдүк сыаллаах-соруктаах эдэр оҕо киһи. Кини үөрэхтээх специалист буолан норуотугар уйгу-быйаҥ олоҕу аҕалар баҕалаах. Бу кэминээҕи ыччат – аныгы үйэ сайдыылаах дьонноро, науканы техниканы баһылаабыт, тыа хаһаайыстабытыгар анал үрдүк үөрэхтээх специалистар. Ол эрээри, дьиҥнээх олоххо, үлэҕэ кэлэн, Бардасов бастаан эппититтэн олох атын сирэйин көрдөрөр. Кини кириилээх тахсыылаах, кэпсэтиилээх курдук да, былаан эрэ эккирэтиитигэр сылдьар, үлэһит киһи кыһалҕатыгар кыһаммат салайааччы буолар. Бу герой омсолоох дуу, биһирэбиллээх дуу диэн элбэхтик мөккүспүттэрэ. 



94.  Семен Степанович Яковлев -
      Эрилик Эристиин. 
      Маарыкчаан ыччаттара; роман

Саха литературатыгар аан бастакы суруллубут роман «Маарыкчаан ыччаттара» 1942 сыллаахха бэчээттэммитэ. С.С.Яковлев-Эрилик Эристиин, тус бэйэтин олоҕуттан, гражданскай сэрии сылларыгар Чурапчы сиригэр буолуталаабыт түбэлтэлэри уустаан-ураннаан көрдөрбүтэ. Холобура, Чурапчы сирин Сылаҥ нэһилиэгэр Н.И.Снитко этэрээтэ, дьаамсык Мурунай оҕонньор таҥнарыытынан, тоһуурга түбэһиитин ромаҥҥа хайдах баарынан киллэрбит. Сүрүн геройдарын прототиптарынан дьиҥнээх баар буола сылдьыбыт дьоннор буолаллар. «Маарыкчаан ыччаттара» роман киэҥ биһирэбили ылбыта, классическай айымньылар ахсааннарыгар киирбитэ. Билигин да ааҕааччылар биир тыынынан ааҕар, сонургуур айымньылара диэн эрэнэбин.





*  *  *

95. Ариадна Валентиновна Борисова.
      Божья отметина; рассказ.


Картинки по запросу ариадна борисоваПервые рассказы были опубликованы в журнале «Полярная звезда», тогда же занялась переводной работой. Лауреат респ. Премии «Золотое перо», отличник культуры РС(Я). 29 декабря 2000 г. стала последним писателем Якутии прошлого века. Приняли в СП России. Автор 14 пьес для юношеского и детского театра, 12 из них поставлены.
Перевела на русский язык около 400 произведений писателей Якутии — два романа, несколько повестей, сказки, рассказы, стихи. Большинство своих книг (учебников и книг других авторов) иллюстрировала сама или совместно с художником В.Ноевой.


В 2009 году роман "Божья отметина" стала лауреатом Большой премии СП России.

96. Виктория Валентиновна Габышева.          
      Солнышко лесное; повесть.


Виктория Габышева - настоящий мастер короткой формы, великолепный рассказчик. Часто ее рассказы -это невыдуманные истории, а реальные случаи, действительно произошедшие в жизни ее многочисленных собеседниц и собеседников, с которыми  сводила, да и продолжает сводить судьба.
От того рассказы Виктории - это рассказы " с человеческим лицом".



97. Иван Иванович Иннокентьев.
      Колодезь познания; стихотворение.

Сборник «Колодезь Познания» драматурга Ивана Иннокентьева, куда вошли его лучшие пьесы, такие, как «Пророк», «Колодезь Познания», «Чёрный шаман», «Святой источник» и др. Философские притчи читаются легко, с интересом, поскольку сюжеты их увлекательны, порою парадоксальны – как, впрочем, и всё, что выходит из-под пера этого автора.
«Новая пьеса «Колодезь Познания» усиливает один из главных мотивов драматургии Иннокентьева – поиск Истины. Он осуществляется символическими персонажами, которые, как выясняется, обладают характерами, понятными современному читателю, и действуют они в обстоятельствах, легко перелагаемых на наши.

98. Алексей Константинович Михайлов.               
      Дорога во льдах; стихотворение.


Первая книга стихов «Снег» вышла в 1971 году. А. Михайлов – автор стихотворных сборников на русском языке, вышедших в якутском и московском издательствах, исследователь проблем развития литературы народностей Севера, составитель и редактор многих книг молодых авторов, выходивших в Якутском книжном издательстве.

99. Владимир Николаевич Федоров.
      Звезда голуболикой Жаннет; повесть.

В.Федоров айымньыларын ити дьикти уратылара - реальноһы-фантастиканы тэҥҥэ тутара, ону тэҥэ суруйар-айар буочара тиийимтиэтэ, уобарастара чаҕылхайа, геройдарын хас биирдиилэрин тыла-өһө уратыта, композицията чуолкайа, сюжеттара кэрэхсэбиллээҕэ - бу барыта олус дьоҕурдаах суруйааччы үүнэ, үлэлии-айа сылдьарын кэрэһэлиир.
Обургу оҕолор уонна ыччат кини "Звезда голуболикой Жаннет" диэн эбисийээнэ оҕотун трагическай олоҕун туһунан ааҕыахтарын сөп. 

100. Юрий Иванович Шамшурин.  
      Туктар возвращается в тундру; рассказ.


Саха сиригэр олохсуйан иккис төрөөбүт дойду оҥостубут, күүһүн харыстаабакка үлэлээбит нуучча суруйааччыта Ю.И.Шамшурин сүүрбэттэн тахса кинигэни суруйан хаалларбыта. 1945 с. "Социалистическая Якутия" хаһыакка "Буурҕалаах түүҥҥэ" ("Ночь в пургу") диэн кэпсээнэ бэчээттэммитэ. Мантан ылата кини республиканскай хаһыат корреспондена буолан, хоту дойду бары улууһун кэрийбитэ. Бу барыта кини айымньыларыгар тиһиллэн уус-ураннык хоһуллубуттара.


Туһаныллыбыт литература:


Д.Васильева. Айар илбис аргыстанан. -Дьокуускай, 2003.
Д.Васильева. Умнуллубат ааттар. -Дьокуускай: Бичик, 2000
Д.Васильева. Үтүөнү-кэрэни түстээччилэр. -Дьокуускай: Бичик, 2007
Д.В.Кириллин. Литература эйгэтигэр үйэ аҥара. -Дьокуускай: Бичик, 2002
Күндэ күндү баайа. Ыстатыйалар хомуурунньуктара. -Дьокуускай, 2002
Кэрэмэс киһи Чысхаан. (Н.М.Заболоцкай-Чысхааҥҥа анаммыт ыстатыйалар, ахтыылар). -Дьокуускай, 2001.
В.Окорокова. История литератур народов Севера Якутии. -Якутск, 2004.
В.Окорокова. Этигэн сүрэх айманар тойуга. -Дьокуускай: Бичик, 2002.
Саха саарыннара. -Дьокуускай: Кудук, 1998.
В.Сивцев. Күнүм киэһэрэн эрдэҕинэ. 1ч. -Дьокуускай:Бичик, 2003.
В.Сивцев. Күнүм киэһэрэн эрдэҕинэ. 2ч. -Дьокуускай:Бичик, 2005.
И.Г.Спиридонов. Литературабыт бэҕэһээ уонна бүгүн. -Дьокуускай:Бичик, 1995.
И.Г.Спиридонов. Үүммүт үйэни көрсө. -Дьокуускай: Бичик, 2000











Комментариев нет:

Отправить комментарий