Билинни кэм

Били литературабыт саєаланыытыгар Алампа сэрэппитин курдук цивилизация, сайдыы алдьархайдара ыччаппытын иэдэппитин ту»унан Айысхаана *Сјлј»јннээх инньэтигэр* ааєабыт. Манна арыгы, табах, дьэбир бы»ыы эрэ буолбакка наркомания курдук ыар дьаллык бјрјјкээбитин к№р№бјт. 

Ити курдук, билиЅЅи кэминээєи литератураны салгыы к№р№р буоллахха олох хаамыыта, кэм кэрдиитэ саха ыччатын майгытыгар улахан уларыйыыны аєалбытын к№р№бјт. Холобура, Марков Степан *Хаайыылаах дьылєата* сэ»энин саєаланыытыгар эдэр кэскиллээх ки»и, јрдјк ј№рэхтээх, инникитин учуонай буоларга бэлэмнэнэ сылдьар эдэр ки»и олоєо туох да бэрткэ саєаланар, тапталын к№рс№н кэргэн ылар, с№бјлјјр јлэтин булан јлэлиир, ол эрээри олох уларыйыытыгар оєустаран, кэргэнэ Айта арыгыга ылларар, кистэлэЅ баєайытык №л№н хаалар, №л№рјјгэ балыллан ти»эєэр тиийэн Софрон хаайыы ки»итэ буолан хаалар.  Арыгы содула уол оєоєо эрэ буолбакка аны нарын намчы олох т№рд№, дьиэ-кэргэн уйата буолуохтаах саха кыы»ыгар ааЅнаан кэлбитин кэпсиир ки»и дьиксинэр айымньыта буолар.

Ол эрээри барыта оннук эрэлэ суох буолбатаєын Уйбаан Ойуур *Аймахтар* сэ»энинэн романын аахтахпытына итэєэйэбит. Бу айымньыга ааспыт сэбиэскэй кэми хабан, тоєус уонус сыллартан саєаламмыт уопсастыба сјЅкэн уларыйыылара ки»и дьылєатыгар, кини №йјгэр-санаатыгар, майгытыгар-сигилитигэр хайдах дьайбыттарын суруйааччы си»илии ойуулуур.  Ити курдук, олох араас очурдарын-чочурдарын туораан, тэрийэр дьоєурдаах туруу јлэ»ит Ньургун јтј№ санаалаах кэргэнинээн Ньургуйааналыын чугас аймахтарын тјмэн, иллээх-эйэлээх, к№н№ суолу туту»ан, дьиэ кэргэн бизне»инэн дьарыктанарга дьулу»аллар.

Варвара Окорокова: *Эдэр ки»и обра»а литератураєа ураты оруоллаах: кини олоххо саЅа сјјрээн киириитин символа уонна инники олох кэскилэ. Эдэр герой угэс курдук, эрчимнээх, эйэлэ»имтиэтэ суох кимиэллээх охсу»ааччы, туох баар саЅаны №й№№ччј. Эдэр ки»и уобара»ын кытта характер сайдыыта-јјнјјтэ, бу»уута-хатыыта, олоххо миэстэни булунуу курдук темалар сибээстээхтэр* - диэн суруйбутун тјмјк тылга этэбин.

Билигин литература кирбиитигэр саЅа јктэнэн эдэр суруйааччылар Николай Кривошапкин, Гавриил Андросов, Семен Маисов курдук ааттар тахсан эрэллэр. Би»иги кинилэртэн эдэр Ки»и саЅа уобарастарын кэтэ»эбит.

70-с сыллар

Василий  Яковлев «Уот итиитэ» айымньытыгар 70-с сылларга промышленность проблематын уонна Саха кыы»ын дьылєатын дьј№рэ тутан арыйбыта. Айымньы саєаланыытыгар Нарыйа 17 саастаах, инники олоєор муЅура суох эрэллээх, кимтэн-туохтан барытыттан аЅардас јтј№нј-кэрэни эрэ кјјтэр, куруук санаата ыраас, ј№рэ-к№т№ сылдьар кэрэ кыысчаан. Онтон айымньы бјтјјтјгэр омук, хаамаайы ки»иэхэ албыннаппыт, оєо к№т№хпјт, олоххо №стјйбјт, кырыктыйбыт аЅардас дьахтар суоллар хайды»ыыларыгар туран хаалар. Манан В.Яковлев Саха кыы«ыгар суо»уур кутталы аан маЅнайынан таба к№рбјтэ уонна сэрэппитэ.

Бу сылларгы аан-бастакынан, оскуола оєолорун уобарастара литератураєа киирбиттэрэ. Ол курдук, Софрон Данилов «Сјрэх тэбэрин тухары» романа суруллубута.

Оччотооєуга кимиэхэ да биллибэккэ-к№стјбэккэ сылдьар

В.С.Яковлев, кэлин Далан диэн суруйааччы буолбут, Софрон Петрович Данилов бу бэртээхэй романыттан тирэх ылан, аны учууталлар олохторун кыбыппакка эрэ, оєолор тустарынан бэрт сырдык, ыраас иэйиилээх, јрдјк уус-уран та»ымнаах «Дьикти саас» диэн сэ»энин суруйан литература киэн аартыгар эрчимнээхтик уона эрэллээхтик јктэммитэ. Далан бу сэ»энигэр Саха сиригэр интеллектуальнай сайдыылаах эдэр дьону јјнэн-сайдан и»эллэрин, кинилэр олоххо кырдьыктаах суолу туту»алларыгар к№рс№р ыарахаттарын, мо»оллорун дириЅ реалистическай кјјстээхтик арыйан к№рд№рбјтэ. – диэн суруйар саха литературатын критигэ Д.Васильева.

«Дьикти саа»ын» кэнниттэн Далан «Тулаайах оєо» романын суруйбута. Бу ромаЅЅа былыргы, кыргы»ыы кэминээєи ыччат уобара»а тыктарыллыбыта. Роман сюжета јс хайысханан сайдар. Манна айан, суол символларынан автор олоххо јс аЅыы араас суолу туту»ууну ойуулуур. Бастакынан, хааннаах илкээни суолун хайар эдэр хо»уун Даєанча уонна кини чугас дьонноро, Туматтар, №с-саас сити»иилээх, хаан тохтуулаах айаннара – бу бјтјн биис дьоно бытанар, арахсар симэлийэр суоллара. Оттон саргы тала»а, дьол тарды»а, јтј№ санаанан салайтаран айан аартыгын тутуспут Туоєа Батыр дьоно УрааЅхай сахалар киэЅ сиринэн тэнийэн, чэчирээн и»иитин к№рд№р№р аналлаах. ¬»јс айан - орто дойдуга олох олорорго ананан, инники биллибэт дьылєатыгар, айыыта суох ыраас кутун туттаран тј№рэккэй туос тыынан Ийэ №рј»јн таЅнары устар Ньырбачаан суола. Онон роман тјЅ былыргы номохторго иЅэ сылдьар норуот историятын аныгы к№лј№нэєэ дириЅ ис хо»оонноох уус-уран уобарастар н№Ѕј№ тириэрдэр.

60-с сыллар

Ол эрээри 60-с сс. саєалаан бу герой сиргэ тј»эриллибитэ, кини да ки»илии майгылаах, сыы»ар алєа»ыыр, эрэйдэнэр герой буолбута.

*Улугуруу* диэн ааттаммыт кэм геройун к№рд№рјј В.Яковлев *©рјстэр кирбиилэригэр* романыттан саєаламмыта. .

     Айымньы сјрјн геройа Бардасов айымньы саєаланыытыгар ки»и кэрэхсиэн курдук јрдјк сыаллаах-соруктаах эдэр оєо ки»и. Кини ј№рэхтээх специалист буолан норуотугар уйгу-быйаЅ олоєу аєалар баєалаах. Бу кэминээєи ыччат – аныгы јйэ сайдыылаах дьонноро, науканы техниканы ба»ылаабыт, тыа ха»аайыстабытыгар анал јрдјк ј№рэхтээх специалистар. Ол эрээри, дьиЅнээх олоххо, јлэєэ кэлэн, Бардасов бастаан эппититтэн олох атын сирэйин к№рд№р№р. Кини кириилээх тахсыылаах, кэпсэтиилээх курдук да, былаан эрэ эккирэтиитигэр сылдьар, јлэ»ит ки»и кы»алєатыгар кы»аммат салайааччы буолар. Бу герой омсолоох дуу, би»ирэбиллээх дуу диэн элбэхтик м№ккјспјттэрэ. Ол курдук Бардасовы дьайыыларынан сыаналыыр буоллахха, кини булугас №йд№№х, сытыы-хотуу, јчјгэй специалист, колхо»а аатырарыгар јгјс сыратын биэрэр, о.д.а. оннооєор ыары»ах Маргаританы кытта тапталга *оонньообута* эмиэ јтј№ №рјттээх буолан тахсар: кыыс кылгас олоєор тапталы билбитин и»ин Бардасовка махтанар. Ол да буоллар Бардасов сиэр-майгы №ттјнэн характера сатарыйан эрэрэ к№ст№р: кини куруук бэйэтин эрэ интэриэ»ин №р№ тутар, олохтон ылар, ту»анар эрэ сыаллаах. 

Бу кэмнэргэ муммут тэммит, олох хапсы»ыытыгар ылларбыт ыччат уобара»а элбэхтик суруллубута. Тумарча *©рј»јнјј* романыгар Куу»ума, Эдуард Соколов *Дьол* сэ»энигэр Ганя уобарастара айыллыбыттара. Куу»ума, автор бэйэтэ этэринии, *ки»и аатыттан ааспыт, ыт-кус курдук сылдьар хаамаайы* ки»и. Ол эрээри  јтј№ дьон №й№бјллэринэн, ыраас тапталын к№рс№н  к№н№р суолга јктэнэрин, ки»и бэрдэ буолан тахсарын суруйааччы к№рд№р№р. 

*Дьол* сэ»эЅЅэ Ганя олоххо јлтј сынньыллар. Киниттэн, т№р№№бјт дэриэбинэтэ ыраастанаары, *показательнай буолаары*, аккаастанар. Онон кини араас сирдэринэн, *дьоллоох* Дьокуускай араас харана муннуктарын кэрийэр. Кини тус олоєор да табыллыбат, общество да кинини туора тутар. Биєиги јгјс уолаттарбыт муна-тэнэ сылдьар суолларын, кинилэр туохтан тэптэрэн маннык дьылєаламмыттарын суруйааччы бэркэ арыйар.

50-с сыллар

50-с сс. литература бастыЅ, сјрјн геройдарынан коммунистар буолбуттара. Туох баар јтј№ №рјттэр аЅардастыы кинилэргэ сы»ыарыллыбыттара. Олоххо бэйэлэрин интэриэстэрин №р№ туппат, норуот эрэ ту»угар олорор, идея ту»угар сирдээєи јтј№лэртэн к№Ѕјл №ттјлэринэн аккаастаммыт, ардыгар а»ары тј»эн тимир-тамыр да буолар дьон буолан биэрэллэр. Холобура, Суорун Омоллоон *Кјкјр Уу»угар* Дьуур этэр: *Мин эйигин таптыыбын, ол да буоллар. Арай эн №р№бјлјјссјйэни утар, оччоєо мин эйигин, ууруу-ууруу, сыллыы-сыллыы, та»ааран ытан кэби»иэхтээхпин.

30-с сыллар

30-с сс. саха литературатыгар *у»аарыллыы* тиэмэтэ, ол эбэтэр саЅа ки»и характера хайдах бы»ыылаахтык уларыйан, сайдан тахсарын сыал-сорук оЅостон к№рд№рјј саєаламмыта. Манна би»иги литературабыт классическай буолбут айымньыларын ааттаталыахха с№п: Кјннјк Уурастыырап *Коммунист Сэмэнэ*, Суорун Омоллоон *Кјкјр уу»а*, Эрилик Эристиин *Кэриэ»ин туолуута*, *Маарыкчаанын ыччаттара*, Амма Аччыгыйа *Сааскы кэмэ* о.д.а.

©л№р №лјјнј утуйар ууга холообут, саЅа олох сайдарын ту»угар дјј»аларын толук уурар, гражданскай сэрии кэминээєи ыччаттар айымньыга киирбиттэрэ. Холобур, Эрилик Эристиин *Маарыкчаан ыччаттарын* ахтыахха с№п.

Биллэн турар, саЅа олоххо саха ки»итин психологията, характера уларыйбыта, ол эрээри ол уларыйыы аЅар эрэ №тт№ к№ст№р этэ. Туох-ханнык иннинэ инники кј№ЅЅэ саЅа олох ту»угар тыыннарын толук ууралларын да кэрэйбэккэ охсу»ар геройдар тахсыбыттара. Бу уобарас советскай литература јрдјнэн киэЅник биллибит, тарєаммыт герой буолар, кинилэр холобурдарыгар элбэх к№лј№нэ иитиллибитэ. 

Неустроев Н.Д.

«Николай Денисович Неустроев «ОЅоруу кытаанах» драматыгар кыыс т№»№ да утарыла»ан сордоммутун и»ин, кини бала»ыанньата бу общество кытаанах, халбаЅнаабат сокуоннарынан бы»аарыллан турарын №сс№ т№гјл итэєэтиилээхтик бигэргэппитэ» - диэн эмиэ Окорокова В.Г. «Саха литературата јйэлэр кирбиилэригэр» кинигэтигэр суруйар.

Алампа

©кс№кјлээх к№т№хпјт боппуруостарын А.И.Софронов - Алампа, Николай Денисович Неустроев айымньыларыгар салєаабыттара. Кыыс дьылєатын к№рд№р№р айымнььыларын суруйбуттара.

Алампа «Таптал», «Олох дьэбэрэтэ» драмаларыгар туох да бырааба, к№Ѕјлэ суох саха кыргыттара дьэбэрэєэ тэпсиллэр

дьылєаларын к№рд№рбјтэ. Манна Кулаковскай тииптэриттэн атына диэн, чопчу ааттаах-уоллаах, сирэйдээх-харахтаах, саныыр санаалаах, таптыыр сјрэхтээх, муЅнанар дуу»алаах кыргыттар уобарастарын арыйан, кинилэри бэйэлэрин саЅардан, ытатан-соЅотон,  характер бы»ыытынан арыйбыта. МуЅкук-сэмэй Кэтириис аЅардастыы атаєастанар-тэпсиллэр буоллаєына, Маайа кјјстээх санаалаах, бэйэтин дьолун и»ин туруула»ан охсу»ар баєалаах кыыс. Ол эрээри, кинилэр иккиэн даєаны маннык бы»ыы-майгы бјрјјкээн турдаєына, дьоллонор кыахтара суох, муЅур дьылєалаах кыргыттар.

А.И.Софронов тус бэйэтин этинэн-хаанынан билбит ыарахан олоєуттан та»ааран, орто дойдуга уол оєо олоєун, тапталын, эрэйин-муЅун ту»унан иэйэн-куойан туран элбэхтик туойбута.

Уопсайынан, Алампа драмаларыгар саха уолун характерын јс сјрјн тиибин арыйбытын В.Г.Окорокова бэлиэтиир:

1.    Туох-ханнык иннинэ олох эрэйдэригэр бэриммэт кјјстээх санаалаах, №рк№н №йд№№х ки»и характерын к№рд№рбјтэ.

2.    Олох сы»ытан, олоххо с№п тјбэ»э сатыыр, тус бэйэтин эрэ иннин к№рјммјт ки»и характера.

3.     Уонна бу олоххо, олох ыарахаттарын кытта кј№н к№рсјбјт, эрэйгэ муЅЅа мускуллубут, муммут-тэммит саха уолун дьылєатын литератураєа аан бастакынан  к№рд№рбјтэ.

Ол эрээри, эдэр ыччат уобара»ын биэрэригэр икки кэлин тииптэринэн ойуулаан к№рд№рбјтэ. Холобура, ДьадаЅы Дьаакып уолун Мэхээлэни к№р№бјт. Ол курдук аєата ј№рэхтээ»иЅЅэ на»аа эрэммит буоллаєына, уола дьолу јпкэ-харчыга, баайга-дуолга к№р№р, бэйэтин эрэ билинэр ки»и буолар. ¬»јс тииби икки уот икки ардыгар сылдьар, олоххо бэйэтин миэстэтин булбатах Ньукулай («ДьадаЅы Дьаакып») саєалаабыта. Суруйааччы «Бјдјрјйбјт к№мм№т» драматыгар саха уола саЅа јјнэн эрэр јйэєэ к№рс№р эрэйдэрин-муЅнарын кэпсээбитэ. 

Сј№дэр т№»№ да бэйэтин кы»алєалаах дьылєатын ырыЅалаан №йд№№бјтјн и»ин, кини к№н№р, №рјттэр кыаєы хантан да булбакка муЅнанар. Бу айымньы саєаланыытыгар «маЅнайгы абаа»ы», уонна «иккис абаа»ы» диэннэр бааллар. Саха театрыгар спектаклы туруоралларыгар «саха абаа»ыта», «нуучча абаа»ыта» диэн уларытан биэрбиттэрэ. Ол аата уол оєо дьылєатыгар, олох олороругар «саха абаа»ытыттан» ураты, №сс№ «нуучча абаа»ыта» ол эбэтэр цивилизация аєалар буортулаах дьайыылара охсуулаах буолуохтарын №йд№т№н к№рд№р№ сатаабыта. 

А.Е.Кулаковскай

Эдэр ки»и, эдэр ыччат уобара»ын таарыйбатах, суруйбатах суруйааччы суоєа буолуо. Кыыс оєо анала, уол оєо дьылєата би»иги литературабыт хара маЅнайгы ј№скј№єјттэн јгјс айымньы долгутар тиэмэтэ буолан у»аарыллан, чочуллан барбыттара. Араас кэм ыччаттара айыллыбыттара, араас №й-санаа к№рд№рјллјбјтэ.

 Кыыс уол ту»унан, аан бастакынан, биллэн турар, сахалитературатын т№рјттээбит ©кс№кјлээх ©л№кс№й  эппитэ-тыыммыта.

Т№р№№бјт балаєаныттан ыраах тэйбэтэх, кэп-дьэбэр олохтон киЅэ-наара холлубут, майгыта-сигилитэ алдьаммыт, муЅкук тииптэри арыйан к№рд№рбјтэ. Холобура, *Т№рјј илигиттэн тјЅнэри т№лк№л№ппјт* айымньытыгар *дьоллоох соргулаах уол оєо* айыллар тјјнјгэр аар тойон аєата, кјн кјбэй ийэтэ кини инники дьылєатын тјстјјллэр. Аєата дьј»јннээх јтј№тэ, майгылаах бастыЅа, киэЅ сиринэн тэлэ»ийэ к№ппјт, ааттаахтары кытта тэЅЅэ аалсы»ар уол оєону т№р№тј№н баєарар. Ол эрээри, тјмјгэр талар быраабы ылбыт ийэ *тыыннаах эрэ буолар ыччаты, №лб№т эрэ буолар т№рј№єј* к№рд№»№р. Иннэ гынан,

...Санаалаах сыппаєа,

Толкуйдаах муЅура,

©йд№№х м№лт№є№,

     Сымыытттааєар бјтэй,

     Балыктааєар кэлэєэй,

     ¬рјЅ туЅуй, уу бјтэй уол буоллун – диэн бу оєо дьылєата бы»аарыллан хаалар.

*©кс№кјлээх олоххо активнай позициялаах, норуотун ту»угар олорор, јлэлиир №йд№№х-санаалаах, олоххо саЅалыы сы»ыаннаах, саЅаєа сыстаєас, дьоєурдаах ыччат јјнј№н баєарбытын к№р№бјт* - диэн В.Окорокова *Саха литературата јйэлэр кирбиилэригэр* кинигэтигэр бэлиэтиир.

Суруйааччы саныыр санаата, баєарар баєата, тјмјк тыла саха ыччата ј№рэхтээх буолан сайдыан этэрэ. ©кс№кјлээх ©л№кс№йј уол оєо эрэ дьылєата буолбакка, кыыс оєо эмиэ долгутара. Кинини кыы»ы, дьахтары куруук критическэй эрэ №ттјттэн арыйбыт суруйааччы курдук алєаска №йдјјллэр. 

Саха литературатыгар кэрэ кыыс уобара»ын бастакынан эмиэ Кулаковскай арыйбыта. *Кырасыабай кыыс* хо»оонугар саха кыы»ын хайдахтаах курдук кэрэтин, намчытын ту»унан киэн туттан туран хо»уйбута.  Кыыс тас эрэ к№рјЅэ буолбакка ис дуу»ата эмиэ кэрэ, кини №сс№ №йд№№х бэрдэ, майгылаах мааныта. Кини кэрэ-мааны дьј»јнэ, ыраас-сырдык дуу»ата тулалыыр эйгэтигэр, атын дьоЅЅо эмиэ јтј№нэн эрэ дьайарын этэр, кинини кытта алтыспыт №йдјјн-санаалыын тупсарын бэлиэтээн суруйар.

Эрилик Эристиин «Маарыкчаан ыччаттара»

Эрилик Эристиин «Маарыкчаан ыччаттара»

Саха литературатыгар аан бастакы суруллубут роман «Маарыкчаан ыччаттара» 1942 сыллаахха бэчээттэммитэ. С.С.Яковлев-Эрилик Эристиин, тус бэйэтин олоҕуттан, гражданскай сэрии сылларыгар Чурапчы сиригэр буолуталаабыт түбэлтэлэри уустаан-ураннаан көрдөрбүтэ. Холобура, Чурапчы сирин Сылаҥ нэһилиэгэр Н.И.Снитко этэрээтэ, дьаамсык Мурунай оҕонньор таҥнарыытынан, тоһуурга түбэһиитин ромаҥҥа хайдах баарынан киллэрбит. Сүрүн геройдарын прототиптарынан дьиҥнээх баар буола сылдьыбыт дьоннор буолаллар: Коля Манасов - Н.Д.Субуруускай, Костя Манасов - К.А.Сокольников, Сеня Оноев - С.А.Саввин, Кеша Тускаев - М.Н.Слепцов, Гена Бологуров - Г.Н.Дьячковскай, Иннокентий Харачаев - И.П.Михайлов. Онтон сорох персонажтар: Мейер Едлин, Савва Собакин (ромаҥҥа Собачкин), Елпидифор Егасов нуучча бырааһа Трифонов о.д.а. - ааттара-суоллара уларытыллыбакка киирбиттэр.

     «Ромаҥҥа эдэр ыччат тематын хоннохтоохтук арыйыы сонун көстүү буолбута. Эрилик Эристиин айар үлэтин сүрүн темата гражданскай сэрии этэ. Бэйэтэ билбит-көрбүт түбэлтэлэрин кини хараҕа суох, улаханнык ыалдьа сытан, олоҕун тиһэх сылларыгар бу баардыы ойуулуура. Эрилик Эристиин кинигэлэрин арыйдахха, аахтар-ааҕан бара туруох курдук кэрэ, дьиҥ сахалыы тыллаах-өстөөх айымньылардаах» - диэн суруйар Окорокова В.Б. «Саха литературата үйэлэр кирбиилэригэр кинигэтигэр» (С.97)

    «Маарыкчаан ыччаттара» роман киэҥ биһирэбили ылбыта, классическай айымньылар ахсааннарыгар киирбитэ. Билигин да ааҕааччылар биир тыынынан ааҕар, сонургуур айымньылара диэн эрэнэбин.